نویسنده: حسن عشایری*
بر اساس تعاریف ارائه شده شهروندی در قالب پیشرفته «شهرنشینی» بروز کرده است و به زبان انگلیسی شهروندی (Citizenship) متشکل شده از مشتقات شهر (City) است. بنا بر باور برخی از کارشناسان، شهرنشینان هنگامی که به حقوق یکدیگر احترام گذارده و به مسئولیت‌های خویش در قبال شهر و اجتماع عمل نمایند به «شهروند» ارتقا یافته‌اند. اغلب واژه شهروند همراه با واژه دولت مطرح می‌شود و ظهور آن را می‌توان مصادف با پیدایش نخستین دولت‌های ملی دانست. اما امروزه شهروندی کاربردها و معانی مختلفی یافته است. هر ملتی از قانون اساسی برخوردار است. در کشور ما نیز از یک قرن گذشته، مشروطه، انقلاب و... وجود داشته است. حقوق شهرندی همچون حق رای و حق مدنیت جزو مسائل اصلی در زندگی هر فرد شهرنشین محسوب می‌شود. در گذشته هم نیاکان ما با استفاده از فرهنگ، زبان و برخی حقوق تعریف شده از حقوق مشخصی برخوردار بودند. برای مثال یکی از این حقوق آموزش همگانی است. براساس قانون هر فردی در این مرز و بوم حق تحصیل دارد و به نسبت با پیشرفت جوامع بهره‌برداری‌ها از بهداشت و دیگر مسائل بر حقوق شهروندی افزوده است. در قانون اساسی از حقوق شهروندی به حقوق بنیادی برای زیستن و همزیستی تعریف شده است و همچنان این امر در کشور رعایت می‌شود.
حقوق شهروندی، مدافع فرد و جامعه
این حقوق فقط شامل بهره مندی یک طرفه شهروندان از امکانات و خدمات شهری نیست، بلکه همبستگی، تایید و مشارکت شهروندی را به دنبال دارد. به عنوان مثال برای رعایت حقوق شهروندی باید همگان بر مقررات شهرنشینی، حقوق همسایه، مقررات رانندگی و... به طور کامل واقف باشند. چون رعایت حقوق شهروندی به شکل دوطرفه می‌تواند تاثیرگذار باشد. این در حالی است که فقط در رشته جامعه‌شناسی به طور علمی از حقوق شهروندی به شکل جامع و دوطرفه سخن گفته می‌شود، اما در جراید و رسانه‌ها حقوق شهروندی به شکل یک‌طرفه و فردی مطرح می‌شود. دولت‌ها موظف به رعایت حقوق شهروندی هستند. بنابر تعاریف ارائه‌شده حقوق شهروندی فراتر از آموزش، بهداشت، حق سکونت و... در قالب حقوق قضائی است. فرد در شرایط بروز هر گونه چالش در زمینه حقوق شهروندی می‌تواند از قوه قضائیه و عدلیه برای دفاع از حقوق خود استفاده کند. حقوق شهروندی باعث ارتقای امنیت ملی می‌شود. از دیگر مسائل حقوق شهروندی حق آگاهی از اخبار است. امروزه حق مسلم شهروندان اطلاع از اخبار است و به هیچ عنوان نمی‌توان آنها را از چنین حقی محروم کرد. برای مثال بنده به عنوان استاد دانشگاه از دریافت بیش از حد مجاز حقوق توسط برخی اساتید باید آگاه باشم. در این گونه مسائل نه تنها دانستن بلکه دفاع از حقوق شهروندی نیز باید مدنظر قرار گیرد. شهروندان با رعایت قانون اساسی، مقررات و امکانات حاکمیت می‌توانند انجمن‌ها و نهادی غیردولتی تشکیل داده و به این ترتیب در مسائل فرهنگی، هنری و ادبی فعالیت کنند. دیگر حقوق شهروندی شامل توجه به معلولان، سالمندان و افراد نیازمند در جامعه می‌شوند. چون افراد از حقوق شهروندی برخوردار هستند، طبیعتا حاکمیت هم موظف به درک شرایط آنها و ایجاد بستر لازم برای رسیدگی به نیازهای آنهاست. با این تفاسیر حقوق شهروندی را می‌توان برای هر فرد بر اساس شرایط تقسیم بندی کرد. حق شهروندی با ابراز وجود، ابراز سوال و در حقیقت تفکر انتقادی همراه است.
آیا مردم به‌حقوق شهروندی خود واقف هستند؟
برای بررسی کم و کیف حقوق شهروندی در شرایط کنونی باید مدنیت را در جامعه مورد بررسی قرار داد. تحقق مدنیت در جامعه نیازمند آموزش و برنامه ریزی مناسب است. این در حالی است که حق مسلم شهروند در کشور ما و در بسیاری از کشورها رعایت نمی‌شود. برای مثال یکی از این حقوق شامل دانستن وضعیت کنونی کشور در ابعاد مختلف است. اگر چنین شرایطی در کشور حاکم و همگان به شرایط واقف بودند، طبیعتا فاجعه‌ای تحت عنوان حقوق‌های نجومی در کشور اتفاق نمی‌افتاد. این در حالی است که رسانه‌ها بنابر رسالتشان باید با رعایت عینیت واقعیت‌های آشکار و پنهان جامعه را به اطلاع همگان برساند. با این تفاسیر باید گفت که هنوز در کشور ما شهروند تربیت نشده است تا بتوان اطلاعات دقیق را به همگان منتقل کرد. متاسفانه در کشور ما این بخش از حقوق شهروندی چندان مورد توجه قرار گرفته نمی‌شود. هنوز در این مرز و بوم، شهروندان واقف به حقوق خود پرورش نمی‌یابند. با این وجود براساس تعاریف، شهروند به معنای انسان آگاه با اتحاد آزاد تعریف شده است! در این شرایط باید از طریق آموزش و پرورش، رسانه ملی، مطبوعات، خانواده و... مسائل شهروندی به همگان آموزش داده شود. هیچ فرد به عنوان شهروند متولد نمی‌شود، بلکه همگان در فرایند فرهنگ‌پذیری و شناسایی حقوق شهروندی به حقوق و وظایف خود آگاه می‌شوند. باید این فرهنگ به همگان آموزش داده شود. این در حالی است که بسیاری از افراد نسبت به حقوق خود چندان آگاه نیستند. هر فرد در مسائل مختلف کشور دارای حقوق و وظایفی است. برای مثال در دفاع از تمامیت ارضی کشور هر یک از افراد از برخی حقوق و وظایف برخوردار هستند و می‌توانند از حقوق خود دفاع کنند. برای مثال در جنگ ایران و عراق جوانان این مرز و بوم با دفاع از ملیت به عرصه آمدند. در اصل حقوق و وظایف شهروندی باید به همگان آموزش داده و در عمل نیز رعایت شود.
عدم آگاهی نسبت به‌حقوق شهروندی
هر فرد در هر مرحله از زندگی از حقوق خاصی برخوردار است. بسیاری از افراد به دلیل عدم آگاهی به حقوق و وظایف خود زیاده طلب هستند، یا در بسیاری مواقع درماندگی پیامد این ناآگاهی است. افراد در این شرایط به دلیل عدم آگاهی به حقوق خود تسلیم سرنوشت می‌شوند. باید قوانین و حقوق شهروندی از طریق آموزش به همگان تفهیم شود. حضور رسانه‌ها در آگاهی رسانی کم و کیف حقوق شهروندی به همگان و چگونگی به‌کارگیری آن می‌تواند باعث ارتقای کیفیت زندگی، همزیستی مسالمت آمیز، همبستگی، شهروندی و... باشد. با وجود اینکه در کشور ما اغلب افراد از حقوق و وظایف شهروندی خود واقف نیستند باید طی اقدامات گسترده فرهنگی همگان را نسبت به حقوق و وظایف خود آگاه کرد.
* پژوهشگر مسائل اجتماعی