تابآوری اجتماعی چیست و چرا اهمیت دارد؟
در جهان امروز، جوامع با انواع بحرانها از جمله بلایای طبیعی، بحرانهای اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی مواجهاند. «تابآوری اجتماعی» یکی از مفاهیم کلیدی در مدیریت بحران است که به توانایی جامعه برای مقابله با بحران، سازگاری با شرایط جدید و بازیابی پس از آسیبها اشاره دارد.
مطالعات علمی نشان میدهد تابآوری تنها به امکانات مالی و زیرساختی محدود نمیشود، بلکه عواملی مانند سرمایه اجتماعی، مشارکت مردمی، شبکههای ارتباطی و نقش نهادهای مدنی تأثیر تعیینکنندهای در افزایش تابآوری جوامع دارند.
ویژگیهای جوامع تابآور در برابر بحرانها
پژوهشهای حوزه مدیریت بحران و جامعهشناسی، شش ویژگی اصلی را برای جوامع تابآور معرفی میکنند:
۱. انعطافپذیری سازمانی
جوامع تابآور از طریق سازمانها و گروههای محلی منعطف، قادرند ساختارها و فعالیتهای خود را متناسب با شرایط بحرانی تغییر دهند. این ویژگی، سرعت واکنش و کارآمدی جامعه را در مواجهه با بحران افزایش میدهد.
۲. رهبری محلی فعال و پاسخگو
وجود رهبران اجتماعی مورد اعتماد، نقش مهمی در هدایت جامعه ایفا میکند. این افراد با شناسایی چالشها، بسیج منابع و ایجاد هماهنگی میان گروهها، همکاری جمعی را تقویت میکنند.
۳. یادگیری جمعی و حل مسئله
جوامع تابآور از تجربیات گذشته درس میگیرند و دانش حاصل از بحرانهای پیشین را در مدیریت بحرانهای آینده بهکار میگیرند. این یادگیری مستمر، توان حل مسئله جامعه را افزایش میدهد.
۴. مشارکت اجتماعی و همکاری مردمی
شبکههای اجتماعی قوی و اعتماد متقابل میان شهروندان، زمینه مشارکت فعال در شرایط بحرانی را فراهم میکند. در چنین جوامعی، منابع، مهارتها و اطلاعات بهصورت جمعی به اشتراک گذاشته میشود.
۵. سرمایه اجتماعی چندسطحی
سرمایه اجتماعی یکی از مهمترین مؤلفههای تابآوری است که در سه سطح تعریف میشود:
سرمایه پیوندی (Bonding): روابط درونگروهی و محلی
سرمایه پلزن (Bridging): ارتباط میان گروهها و جوامع مختلف
سرمایه اتصالی (Linking): ارتباط با نهادهای رسمی، دولتی و منابع بیرونی
تابآوری پایدار زمانی شکل میگیرد که این سه سطح بهصورت همزمان تقویت شوند.
۶. ارتباط مؤثر با نهادهای بیرونی
جوامع تابآور توانایی همکاری با نهادهای دولتی، سازمانهای مردمنهاد (NGOها) و سایر سازمانهای حمایتی را دارند. این ارتباط، دسترسی به منابع، حمایتها و اطلاعات حیاتی را ممکن میسازد.
نقش نهادهای مدنی در تقویت تابآوری اجتماعی
نهادهای مدنی شامل سازمانهای مردمنهاد، انجمنها، گروههای داوطلبانه و تشکلهای محلی هستند. این نهادها نقش محوری در افزایش تابآوری اجتماعی ایفا میکنند و میتوانند:
آموزش و توانمندسازی جامعه محلی را بر عهده بگیرند
شبکههای اعتماد و مشارکت اجتماعی را تقویت کنند
اطلاعات و منابع حیاتی را در زمان بحران توزیع کنند
هماهنگی میان افراد، جامعه و نهادهای رسمی را بهبود دهند
بهطور کلی، نهادهای مدنی بهعنوان حلقه واسط میان جامعه و منابع بیرونی، نقش کلیدی در مدیریت بحران و کاهش آسیبپذیری اجتماعی دارند.
راهکارهای عملی برای افزایش تابآوری جوامع
برای تقویت تابآوری اجتماعی در برابر بحرانها، اجرای راهکارهای زیر ضروری است:
توسعه شبکههای اجتماعی و افزایش اعتماد عمومی
آموزش مهارتهای پاسخگویی جمعی و حل مسئله
تقویت رهبری محلی و مشارکت افراد تأثیرگذار
ایجاد ارتباط مستمر با نهادهای دولتی و غیردولتی
مستندسازی تجربیات بحرانهای گذشته
مشارکت همه اقشار جامعه در برنامهریزی و اجرا
تابآوری جوامع در بحرانها نتیجه تعامل میان سرمایه اجتماعی، مشارکت مردمی، رهبری محلی و نقش مؤثر نهادهای مدنی است. جوامعی که این مؤلفهها را تقویت میکنند، نهتنها توان عبور از بحرانها را دارند، بلکه با یادگیری و سازگاری مستمر، برای آیندهای پایدارتر آماده میشوند. منبع: https://www.mdpi.com/2075-4698/13/8/188