نویسنده: محبوبه عباسقلی
همیشه این سوال در جامعه مطرح است كه چرا زنان بیش از مردان جذب تشكلهای داوطلبانه میشوند؟ پاسخ این است:
از یك سو به دلیل محدودیت عرصع مشاركت و از سوی دیگر به دلیل عدم حساسیت هنجارهای فرهنگی و اخلاقی به فعالیت در تشكلهای داوطلبانه، بویژه آنكه به طور سنتی، تشكلهای داوطلبانه در ایران معادل موسسههای عامالمنفعه زنان، نوعی فعالیت تشریفاتی، مردم دوستانه و گاه عوام فریبانه و در نهایت نوعی سرگرمی اجتماعی براین گذران اوقات زنان به حساب میآمده است.
از یك سو به دلیل محدودیت عرصع مشاركت و از سوی دیگر به دلیل عدم حساسیت هنجارهای فرهنگی و اخلاقی به فعالیت در تشكلهای داوطلبانه، بویژه آنكه به طور سنتی، تشكلهای داوطلبانه در ایران معادل موسسههای عامالمنفعه زنان، نوعی فعالیت تشریفاتی، مردم دوستانه و گاه عوام فریبانه و در نهایت نوعی سرگرمی اجتماعی براین گذران اوقات زنان به حساب میآمده است.
مشاركت در تشكلهای داوطلبانه به دلیل فوق، مسیری امن برای زنان فعال به حساب میآمده است. زیرا مقاومت جامعه مرد سالار در برابر آن مقاومت حداقلی بوده است. به طور كلی ساختار سنتی جامعه ایران امكان دسترسی و كنترل زنان را به منابع، منافع و فرصت زندگی مدنی محدود ساخته است. روشهای اصلاحی نیز تلاشهای اصلی خود را بیشتر بر مبنای ایجاد زمینههایی جهت دسترسی زنان به منابع و فرصتها قرار داده است. در چنین شرایطی زنان بیشتر از اینكه در گروههای تصمیمساز و تاثیرگذار اجتماعی، فعال باشند به حاشیهنشینها مبدل میشوند.اجتماع سازمان یافته زنان در تشكلهای داوطلبانه این امكان را به زنان میدهد تا ضمن دسترسی آسان به امكانات و فرصتها از طریق تاثیرگذاری در تغییر ساختارهای اجتماعی، به میزان قابل توجهی از كنترل منافع، منابع و فرصتهای زندگی مدنی دست پیدا كنند.
منزلت اجتماعی، قدرت، ثروت و اطلاعات چهار عنصر تعیین كننده در قلمرو مشاركت فعال به حساب میآید. اما از آمارهای رسمی كشور میتوان میزان مردانه بودن هر چهار قلمرو را به راحتی تخمین زد. زنان چگونه میتوانند زمینه ورود خود را به قلمروهای چهارگانه آسان سازند؟
تشكل سازمانهای غیردولتی، امنترین و بیدردسرترین مسیر كسب منزلت اجتماعی، قدرت و اطلاعات است. طبیعی است كه جذب منابع مالی(ثروت) نیز در سایه ایجاد آن سه قلمرو دیگر، فراهم خواهد شد.
دولتها نیز مشتاق ورود زنان به تشكلهای داوطلبانه هستند. در دولتهای فراگیر قبل و پس از اسلام، با توجه به ساخت فئودالی و قبیلهای قدرت، مشاركتهای مردمی با بیاعتمادی دو جانبه روبرو بود و در چارچوب خیر اجتماعی از طریق ارایه خدمات رفاهی محدود مانده بود. بنابراین دولتها هیچ نقشی مستقیمی در روند مشاركت مردمی نداشتند.
با ورود به دوران مشروطه، زنان به تدریج از طریق مشاركتهای دواطلبانه آموزشی و فرهنگی نظیر مدرسهسازی و آموزش و پرورش دختران، به نحوی دولت معاصر را به چالش دعوت كردند. با نهادینه شدن ساختارهای حكومتی سلطنتی در عصر پهلوی، پهلویها مشاركت زنان در تشكلهای داوطلبانه را با در نظر داشتن نوعی تهدید بالقوه، مبدل به سازمان زنان یا تشكیلات مشابه آن ساختند. از این پس سیاست حكومت در برابر سازمانهای غیر دولتی زنان جنبه ویترینی پیدا كرد.
پس از انقلاب با ورود به دوران سازندگی، رویكرد رفاهی توسعه از یك سو و سیاست خارجی از دیگر سو، مهمترین عوامل حمایت كننده دولت از سازمانهای غیردولتی زنان بود. لزوم پاسخگویی به تهدیدهای دیپلماتیك جهانی در حوزه حقوق بشر و مشاركت زنان در ایران، باعث شد كه سازمانهای غیردولتی زنان به صورت سفیران غیررسمی با ایفای نقشهای تبلیغاتی، مورد حمایت قرار گیرند. از دیگر سو با گسترش سیاست خارجی، حضور فن گرایان و كارشناسان رده بالای دولتی در كنفرانسهای بینالمللی، جای خالی سازمانهای غیردولتی و بویژه زنان را مرتباً به دولت گوشزد كرد.
این موضوع به علاوه سیاستهای رفاهی با هدف محرومیت زدایی از بخش آسیبپذیر جامعه - كه مهمترین آنها را زنان تشكیل میدادند - همزمان موجب شد كه دولت با گسترش سازمانهای غیردولتی تخصصی و تعاونیهای زنان گامهای موثری به سوی زمینهسازی جهت تشكیل سازمانهای غیردولتی تخصصی و مدرن زنان بردارد.
● روند جنسیتپذیری سازمانهای غیردولتی در ایران
سازمانهای غیر دولتی از دوران مشروطه بدین سو با حضور فعال زنان طبقه اعیان و متوسط شهری در تشكلهای آموزشی، رنگ جنسیتی به خود گرفت. زنان كه در نهضت مشروطه و بویژه در مبارزات خیابانی شهرهای بزرگ سهم بسزایی داشتند، پس از نهادینه شدن سازمان سیاسی حكومت به حاشیه رانده شدند اما تجربه مشاركت در نهضت مشروطه موجب شد تا زنان تحصیلكرده كه عموماً از طبقه اعیان و نخبگان فرنگ رفته بودند، به خانهها عقبنشینی نكنند و به تغییر ساختار اجتماعی موجود از طریق فرهنگ سازی بپردازند. اكثر زنان فعال در تشكلهایی كه ساخت و تاسیس مدارس دختران و آموزش با شیوه مدرن را سرلوحه مأموریت خود قرار داده بودند، اجتماع كردند و نیز به انتشار مطبوعات ویژه زنان پرداختند.
مروری به تاریخ مشروطه نشان میدهد كه چگونه تشكلهای داوطلبانه مدرن سرآغاز خود را مدیون حضور زنان هستند. از آن پس تا اواخر دوران پهلوی، فعالیت در سازمانهای خیریهای و اجتماعی عامالمنفعه، با وجود تحریف در منابع و رسالت سازمانی، جنسیت زنانه به خود گرفت. در بدو انقلاب، مشاركت تودهای زنان كه تمام طبقات و گروههای اجتماعی و سیاسی مخالف پهلوی را در بر میگرفت موجب هویتیابی بخش عظیمی از زنان حاشیهنشین در بخش سنتی و مذهبی كشور شد. هر چند كه تاریخ مشروطه، دیگر بار پس از نهادینه شدن انقلاب در دستگاههای دولتی تكرار شد و زنان را به خانهنشینی هدایت كرد اما این بار نیز خواستههای برخاسته از هویتیابی بدنه سنتی و مذهبی جامعه، موجب شد كه زنان فعال انقلابی با انگیزه احقاق حقوق و تكالیف خود در متون دینی، هیئتها، محافل، انجمنها و تشكیلات ریز و درشت مذهبی - انقلابی را به را اندازند و تولد مجدد سازمانهای غیردولتی را از طریق تشكلهای ایدئولوژیك موجب شوند.
با گذشت چند سال گروه دیگری از زنان فعال انقلابی مجال حضور در سومین كنفرانس جهانی زن در نایروبی(۱۹۸۵) را یافتند و با الهام از تجربه جهانی زنان پس از بازگشت، اولین هستههای سازمانهای غیردولتی مدرن را بنا نهادند. بیش از ۱۰۰ تن از اعضای سازمانهای غیردولتی زنان طی یك سال حضور در كارگاههای ظرفیت سازی و آگاه سازی جنسیتی و آنگاه سفر به «خویدا»(در چین) شاهد غنیترین بسیج اجتماعی زنان جه
دولتها نیز مشتاق ورود زنان به تشكلهای داوطلبانه هستند. در دولتهای فراگیر قبل و پس از اسلام، با توجه به ساخت فئودالی و قبیلهای قدرت، مشاركتهای مردمی با بیاعتمادی دو جانبه روبرو بود و در چارچوب خیر اجتماعی از طریق ارایه خدمات رفاهی محدود مانده بود. بنابراین دولتها هیچ نقشی مستقیمی در روند مشاركت مردمی نداشتند.
با ورود به دوران مشروطه، زنان به تدریج از طریق مشاركتهای دواطلبانه آموزشی و فرهنگی نظیر مدرسهسازی و آموزش و پرورش دختران، به نحوی دولت معاصر را به چالش دعوت كردند. با نهادینه شدن ساختارهای حكومتی سلطنتی در عصر پهلوی، پهلویها مشاركت زنان در تشكلهای داوطلبانه را با در نظر داشتن نوعی تهدید بالقوه، مبدل به سازمان زنان یا تشكیلات مشابه آن ساختند. از این پس سیاست حكومت در برابر سازمانهای غیر دولتی زنان جنبه ویترینی پیدا كرد.
پس از انقلاب با ورود به دوران سازندگی، رویكرد رفاهی توسعه از یك سو و سیاست خارجی از دیگر سو، مهمترین عوامل حمایت كننده دولت از سازمانهای غیردولتی زنان بود. لزوم پاسخگویی به تهدیدهای دیپلماتیك جهانی در حوزه حقوق بشر و مشاركت زنان در ایران، باعث شد كه سازمانهای غیردولتی زنان به صورت سفیران غیررسمی با ایفای نقشهای تبلیغاتی، مورد حمایت قرار گیرند. از دیگر سو با گسترش سیاست خارجی، حضور فن گرایان و كارشناسان رده بالای دولتی در كنفرانسهای بینالمللی، جای خالی سازمانهای غیردولتی و بویژه زنان را مرتباً به دولت گوشزد كرد.
این موضوع به علاوه سیاستهای رفاهی با هدف محرومیت زدایی از بخش آسیبپذیر جامعه - كه مهمترین آنها را زنان تشكیل میدادند - همزمان موجب شد كه دولت با گسترش سازمانهای غیردولتی تخصصی و تعاونیهای زنان گامهای موثری به سوی زمینهسازی جهت تشكیل سازمانهای غیردولتی تخصصی و مدرن زنان بردارد.
● روند جنسیتپذیری سازمانهای غیردولتی در ایران
سازمانهای غیر دولتی از دوران مشروطه بدین سو با حضور فعال زنان طبقه اعیان و متوسط شهری در تشكلهای آموزشی، رنگ جنسیتی به خود گرفت. زنان كه در نهضت مشروطه و بویژه در مبارزات خیابانی شهرهای بزرگ سهم بسزایی داشتند، پس از نهادینه شدن سازمان سیاسی حكومت به حاشیه رانده شدند اما تجربه مشاركت در نهضت مشروطه موجب شد تا زنان تحصیلكرده كه عموماً از طبقه اعیان و نخبگان فرنگ رفته بودند، به خانهها عقبنشینی نكنند و به تغییر ساختار اجتماعی موجود از طریق فرهنگ سازی بپردازند. اكثر زنان فعال در تشكلهایی كه ساخت و تاسیس مدارس دختران و آموزش با شیوه مدرن را سرلوحه مأموریت خود قرار داده بودند، اجتماع كردند و نیز به انتشار مطبوعات ویژه زنان پرداختند.
مروری به تاریخ مشروطه نشان میدهد كه چگونه تشكلهای داوطلبانه مدرن سرآغاز خود را مدیون حضور زنان هستند. از آن پس تا اواخر دوران پهلوی، فعالیت در سازمانهای خیریهای و اجتماعی عامالمنفعه، با وجود تحریف در منابع و رسالت سازمانی، جنسیت زنانه به خود گرفت. در بدو انقلاب، مشاركت تودهای زنان كه تمام طبقات و گروههای اجتماعی و سیاسی مخالف پهلوی را در بر میگرفت موجب هویتیابی بخش عظیمی از زنان حاشیهنشین در بخش سنتی و مذهبی كشور شد. هر چند كه تاریخ مشروطه، دیگر بار پس از نهادینه شدن انقلاب در دستگاههای دولتی تكرار شد و زنان را به خانهنشینی هدایت كرد اما این بار نیز خواستههای برخاسته از هویتیابی بدنه سنتی و مذهبی جامعه، موجب شد كه زنان فعال انقلابی با انگیزه احقاق حقوق و تكالیف خود در متون دینی، هیئتها، محافل، انجمنها و تشكیلات ریز و درشت مذهبی - انقلابی را به را اندازند و تولد مجدد سازمانهای غیردولتی را از طریق تشكلهای ایدئولوژیك موجب شوند.
با گذشت چند سال گروه دیگری از زنان فعال انقلابی مجال حضور در سومین كنفرانس جهانی زن در نایروبی(۱۹۸۵) را یافتند و با الهام از تجربه جهانی زنان پس از بازگشت، اولین هستههای سازمانهای غیردولتی مدرن را بنا نهادند. بیش از ۱۰۰ تن از اعضای سازمانهای غیردولتی زنان طی یك سال حضور در كارگاههای ظرفیت سازی و آگاه سازی جنسیتی و آنگاه سفر به «خویدا»(در چین) شاهد غنیترین بسیج اجتماعی زنان جه