ایربان- فراز گرگین- تا چه حد مردم می‌توانند درراستای محیط زیست فعالیت کنند؟ کارکرد و فعالیت سمن یا سازمان مردم نهاد چه می‌باشد؟فرهنگ‌سازی درراستای حفظ محیط زیست، تاچه مقدار بین مردم گسترده شده است؟ برای یافتن پاسخ به این نوع پرسش ها، تصمیم گرفتم تا از نظرات آقای مهندس درویش، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیست بهره مند شوم. نوشتار زیر ماحصل گفتگوی صمیمانه با ایشان است که تقدیم می شود.
- بصورت کلی، تعریف شما از سمن محیط زیستی چه می‌باشد؟
سمنها یا سازمان‌های مردم نهاد محیط زیستی، تشکیلاتی مردمی هستند که باید غیر سیاسی و غیر انتفاعی باشند. گروهی از مردم، تصمیم می‌گیرند که بصورت داوطلبانه بخشی از سرمایه‌های فکری، تجربی و مادی خود را برای نشاط بخشیدن به یک حوزه ی اجتماعی که در اینجا محیط زیست می‌باشد، مصروف بدارند.
- درچه صورتی یک سمن، به رسمیت شناخته می‌شود؟
سمن زمانی از نظر ما به رسمیت شناخته می‌شود که اعضای آن، چشمداشت مادی و رویکرد سیاسی نداشته باشند. اعضای سمن باید کاملا مستقل و غیر دولتی باشند و باقی بمانند. همچنین از اعضای سمن، حق عضویت گرفته شود و هر سه ماه یکبار، کلیه اعضا جمع شده و هیئت مدیره یک گزارش جامع به آن‌ها ارائه نماید. از دیگر لوازم اساسی برای به رسمیت شناخته شدن یک سمن، داشتن یک وبسایت برای درمیان گذاشتن عملکردها به مخاطب عام می‌باشد.
- اشاره به عدم چشمداشت مادی نمودید، آیا این بدین معنی هست که سازمان هیچ کمکی درراستای رسیدن به اهداف فعالیت‌های محیط زیستی سمنها انجام نمی‌دهد؟
توجه کنید، شما به عنوان یک عضو از یک سمن، نباید بابت فعالیت محیط زیستی، متضرر شوید. اگر شما درجایی مجبور به صرف هزینه هستید، باید این هزینه را از سازمان متوفی دریافت کنید. منظور از عدم چشمداشت، عدم سودآوری است و به همین دلیل سازمان باید غیر انتفاعی باشد.
- درمورد وضعیت سمن‌های ایران چه از لحاظ کمی وچه از لحاظ کیفی توضیح بفرمایید.
درحال حاضر حدود 780 سمن محیط زیستی داریم. برخی از این سمنها به مفهوم واقعی کلمه، سمن محیط زیستی هستند ولی متاسفانه برخی فقط برروی کاغذ سمن نام دارند. سمنها نیز مانند سازمان‌های دیگر، نقاط مثبت و منفی خود را دارند. لیکن، روند افزایش سمنها درطول دوسال اخیر، روندی بسیار مثبت و امیدوار کننده بوده و درحال حاضر هدف اصلی سازمان، افزایش کیفیت این سمنها می‌باشد.
- سازمان درراستای افزایش کیفی سمنها چه قدمی برداشته است؟
سازمان در تسریع ثبت سمنها، تلاش زیادی کرده است. همچنین سازمان به زودی لایحه ای در راستای بهبود وضعیت سمنها به مجلس می‌برد. سازمان در استان‌ها شرایطی را ایجاد کرده است که بتوانند به راحتی با یکدیگر ارتباط داشته باشند و نماینده‌های خود را در انتخاباتی آزاد، انتخاب کنند. همچنین درحال ایجاد خانه محیط زیست در هراستان می‌باشد تا سمنها بتوانند جلسات داخلی خود را تشکیل دهند. از طرفی با ایجاد کارگاه‌های آموزشی، تلاش به افزایش دانش سمنها کرده است و درنهایت، اگر سمنی، پروژه‌ای ارائه دهد تا یکی از مشکلات کشور را برطرف نماید، از لحاظ مالی مورد حمایت سازمان قرار می‌گیرد.
- به لایحه اشاره کردید، دقیقا این لایحه دربرگیرنده چه مواردی است؟
مدت دوسال است که این لایحه توسط دکتر مشکینی، در دفتر مشارکت‌های وزارت کشور مورد بررسی قرار گرفته است. تاکنون دوگردهمایی بزرگ تشکیل شده و در این گردهمایی‌ها، موافقت همه تشکل های گروه‌های مردم نهاد را به دست آورده است. همچنین درکمیسیون امنیتی سیاسی دولت نیز مطرح شد و درماه گذشته از تصویب کمیسیون هم گذشت و درحال حاضر پس از تصویب در هیئت دولت، روانه‌ی مجلس می‌شود. اهداف با ارزشی در این لایحه دیده می شود. از جمله پیش‌بینی معافیت مالی برای فعالیت‌های سمنها، گرفتن مجوز کار فقط از وزارت کشور و بطور کلی تسریع در ثبت یک سمن می باشد.
- یکی از دغدغه‌های گروه‌های مردم نهاد، همین مشکل ثبت می‌باشد. در این لایحه چگونه با این مشکل مقابله می‌شود؟
یکی از فراز‌های این لایحه، حذف فرآیند ثبت سمنها در قوه قضایی می‌باشد. همچنین از زمانی که یک سمن اقدام به ثبت گروه می‌کند، فقط و فقط 31 روز به نهاد‌های امنیتی فرصت داده می‌شود تا نتیجه را اعلام نمایند و اگر بیش از 31 روز شد، دستگاه متولی، نظر نهاد‌های امنیتی را مثبت می‌داند و به سمن اجازه فعالیت می‌دهد.
اشاره به کارگاه‌های آموزشی کردید، امکانش هست در این مورد توضیح بفرمایید؟
البته. سازمان در این راستا، 4 کارگاه آموزشی تعریف کرده است بطوری که هر فصل در گوشه ای از کشور، کارگاهی برگزار می‌شود. کارگاه اول، چندی پیش در گلستان برگزار شد. کارگاه دوم آخر هفته مرداد درحال برگزاری است. سمنان محل برگزاری کارگاه سوم و کارگاه چهارم -که احتمالا در یکی از شهرهای جنوبی کشور می‌باشد- در فصل زمستان برگزار می‌شود.
- دقیقا در این کارگاه‌ها چه چیزی آموزش داده می‌شود؟
در این کارگاه‌ها، از مدرسین عالی رتبه‌ای که به سرمایه‌های اجتماعی و فعالیت NGO و محیط زیست اشراف دارند، دعوت می‌کنیم که هرکدام درمورد موضوعی محیط زیستی، آموزش‌های محیط زیستی ارائه دهند. با این کار دانش گروه‌های محیط زیستی را افزایش می‌دهیم و سمنها، این دانش را به دیگر مردم انتقال می‌دهند.
- به تازگی در کشور شبکه‌ای به نام شبکه‌ی سمن به وجود آمده است. در مورد این شبکه توضیح بفرمایید.
درهراستانی، سمنها را با یکدیگر مرتبط ساختیم، سپس انتخاباتی آزاد برگزار کردیم که در این انتخابات، نماینده سمن‌های هراستان انتخاب شد. درحال حاضر 31 شبکه‌ی سمن در کشور داریم. این نمایندگان که اتحادیه ملی سمن‌های محیط زیستی کل کشور را تشکیل می‌دهند، مشغول تنظیم اساس نامه‌ی شبکه ملی می‌باشند.
- هدف از ایجاد این اساس‌نامه و یا وجود اتحادیه ملی چه می‌باشد؟
ما با این‌کار سمنها را به یکدیگر مرتبط می‌سازیم و چنانچه درجایی سمنی به مشکلی برخورد، می‌تواند از سمن‌های دیگر کمک بگیرد و از آن‌ها حمایت دریافت کند. بدین صورت دیگر با آمادن و رفتن معصومه ابتکارها، وضعیت سمنها مانند دولت نهم و دهم متضرر نمی‌شود.
- یکی از مشکلات سمنها وجود دید امنیتی می‌باشد. آیا برنامه‌ای برای اصلاح این دید وجود دارد؟
بله. همیشه این دید وجود داشته است. یکی از اقدامات ما تغییر برخی قوانین برای برداشته شدن نگاه امنیتی می‌باشد. در دولت تدبیر و امید، به این نکته بسیار توجه شده است و تلاش می‌شود که نشاط به سرمایه های اجتماعی بازگردد و مردم، سرزمین و حکومت را از خود بدانند و وارد عرصه شوند. لازمه وجود چنین دیدگاهی، حرکت از سوی دولت می‌باشد. دولت باید رویکرد خود را تغییر دهد، از سمنها شکایت نکند، قوانین دست و پاگیر وضع نکند و مردم را از خود بداند که خوشبختانه در دولت تدبیر و امید، در این امر بسیار پیشرفت کرده‌ایم.
- علاوه بر وجود این دید امنیتی، سازمان‌ها به سمنها بیشتر به عنوان یک گروه اضافی و در اصطلاح دست و پا گیر نگاه می‌کنند. دلیل این امر چه می‌باشد؟
روح فعالیت مدنی در بسیاری از سازمان‌های دولتی وجود ندارد. مسئولین به لزوم کار مدنی واقف نشده‌اند. رفع این مشکل مستلزم حکمفرما شدن دانشی ژرف در این زمینه می‌باشد. باید به سرمایه‌های اجتماعی بها داده شود و به تدریج شرایطی را ایجاد کنیم که مسئولین، این سمنها را نه رقیب خود بدانند و نه شریک خود.
- و آیا این دانش ژرف و بها دادن به سرمایه‌های اجتماعی و شرایط مناسب تا کنون عملی شده‌اند؟
تمام این موارد درحال اجرا می‌باشند. به عنوان مثال ایجاد شبکه سمنها، تغییر قوانین، ایجاد خانه محیط زیست، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و بسیاری دیگر از فعالیت‌های سازمان درراستای بهبود وضعیت سمنها بوده و هست.
- بصورت کلی زمانی که سخن از محیط زیست باشد، مردم گمان می‌کنند که منظور جمع کردن زباله است. ولی یقینا مشکلات محیط زیستی فراتر از جمع کردن زباله می‌باشند. به طور کلی سمنها چه کارهای دیگری می‌توانند انجام بدهند؟
ما تلاش می‌کنیم که فعالیت سمنها را از معلول‌ها به علت‌ها سوق دهیم. سمنها باید تلاش کنند که سرانه تولید زباله کمتر شود. با این‌کار زباله‌ی کمتری پخش می‌شود. سمنها می‌توانند کشاورزان را متقاعد کنند تا چاه غیر مجاز حفر نکنند و یا محصولات پرمصرف را جایگزین محصولات کم مصرف نکنند. سمنها باید وظیفه شهروندی را به مردم آموزش دهند. به عنوان مثال مردم از خودروی کم‌مصرف استفاده نمایند، هفته‌ای یک روز پروتئین حیوانی مصرف کنند و با رفتار خود مقابل حیوانات الگوی خوبی برای نوجوانان و کودکان باشند.
به صورت کلی کارهای فراوانی وجود دارند که می‌توانند به صورت ریشه‌ای و پایه‌ای با ظرفیت سازی اطلاعاتی در حوزه‌ی محیط زیست انجام شود و سمنها در این حوزه‌ها می‌توانند موثر عمل کنند.
- تعداد زیادی از این فعالیت‌ها که فرمودید، بیشتر کارهای فردی و وظایف شهروندی می‌باشد. به عنوان مثال همه ما می‌توانیم زباله کمتر تولید کنیم. ولی زمانی که در غالب یک سمن هستیم، انتظار انجام کار گروهی داریم. آیا این فعالیت‌ها با کار سمن ها در تناقض نمی‌باشد؟
خیر، همه این فعالیت‌ها که اشاره نمودم، کار گروهی می‌باشند. باید یک گروه باشد تا در غالب کارگاه‌های آموزشی، آموزش‌های لازم به جوانان را ارائه دهد. به صورت کلی مردم می‌توانند به مردم، وظایف شهروندی بیاموزند.
- اشاره کردید که سمنها با آموزش به مثلا کشاورزان می‌توانند باعث بهبود وضعیت محیط زیست شوند. ولی یک کشاورز، بیشتر به فکر تامین نیازهای مالی خود می‌باشد تا مثلا وضعیت آب. این درمورد بقیه مردم نیز صدق می‌کند. سمنها چگونه می‌توانند افراد را قانع نمایند؟
دقیقا این بسته به دانش یک فعال محیط زیست می‌باشد. به عنوان مثال در بلوچستان، مشکل بی‌رویه خرس سیاه بلوچی را داشتیم. از طرفی افراد محلی با حصیر بافی کسب درآمد می‌کردند. ماده اولیه این حصیر نیز از نوعی درخت به نام «داز» تهیه می‌شد. گروهی از فعالان محیط زیست به این منطقه رفتند و با تحقیق متوجه شدند که سرگین خرس سیاه بلوچی حدود 90% حاوی بذر داز می‌باشد. یعنی برای زادآوری درخت داز، نیازمند سرگین خرس بلوچی بودند. یعنی اگر خرس سیاه بلوچی نباشد، درخت داز نیز وجود نخواهد داشت و درنتیجه مردم نمی‌توانند درآمد داشته باشند. فعالان محیط زیست با توضیح علمی خود، افراد محلی را قانع به عدم شکار خرس محلی کردند. از این دست مثال‌ها زیاد هستند. مهم این است که یک فعال محیط زیستی، چگونه آموزش می‌دهد. هرچقدر منطقی‌تر و علمی‌تر آموزش دهند، مردم نیز بیشتر متقاعد می‌شوند.
- سمن ها این تحقیقات جامع و کامل را چگونه بدست می‌آورند؟
هر سمنی، با توجه به حوزه فعالیت خویش، باید اطلاعات لازم را داشته باشد. به صورت کلی، از قوانین اصلی تشکیل و ثبت یک سمن محیط زیستی، وجود حداقل دونفر متخصص از نه نفر اعضای هیئت مدیره یک سمن می‌باشد. این دونفر بعد از یافتن مهمترین چالش‌ها، بهترین راه حل‌ها را نیز می‌یابند و به حل مشکلات می‌پردازند.
- فرهنگ‌سازی درزمینه‌ی محیط زیست، تا چه مقدار توانسته است وارد مدارس شود؟
اسفند 92 تفاهم نامه‌ای با وزارت آموزش و پرورش امضا کرده ایم که رویکرد وزارت آموزش و پرورش رویکردی سبز شود. برنامه داریم تا به 56 هزار معلم آموزش و پرورش، آموزش‌های محیط زیستی دهیم. همچنین تلاش می‌کنیم آموزش را از مهد کودک آغاز نماییم تا فهم اکولوژیک یا سواد محیط زیستی را افزایش دهیم. استان‌های اردبیل، خوزستان و بوشهر در این زمینه پیشگام هستند و آموزش را آغاز کرده‌اند. هدف ما این است تا در افقی 12 ساله، همه 105 هزار واحد آموزشی و 13میلیون دانش آموز را وارد محیط‌هایی بکنیم که مدرسه جامع محیط زیست(جم) نام دارند و بدین ترتیب کاری می‌کنیم که درآینده مردم برای کسب معیشت، راه‌هایی انتخاب نمایند که کمتر منجر به تخریب وضعیت محیط زیست کشور شود.
- و در راستای این فرهنگ سازی، سمنها چه نقشی داشته‌اند؟
ما برای سمنها یک بانک اطلاعاتی درست کرده‌ایم و رزومه‌‌ی افرادی که در سمنها فعالیت آموزشی به معلمان داشته‌اند را دریافت کردیم. به هرحال برای کار بزرگ آموزش 56 هزار معلم، می‌توان از سمنها کمک گرفت.
- درمورد بانک اطلاعاتی بیشتر توضیح بفرمایید.
خانم دیبایی سرگروه آموزش همگانی، این بانک اطلاعاتی را مدیریت کرده و اطلاعات سمنها و مشخصات آن‌ها را یادداشت می‌کنند. همچنین درحال حاضر اطلاعات حدود 90 سمن ثبت شده است.
- اگر از بحث مدارس خارج شویم و به مقاطع بالاتر نظری داشته باشیم، یکی از عوامل موثر در بهبود وضعیت محیط زیست، بهبود فرهنگ محیط زیستی مدیران می‌باشد. در این زمینه چقدر موفق بوده‌اید؟
خیلی کم. متاسفانه مدیران خود را بسیار بزرگ می‌دانند. به ندرت درجلسات شرکت می‌کنند و وقتی هم که شرکت می‌کنند مدام با تلفن‌های همراه خود مشغول می‌شوند.
- پس شما برنامه ای برای مدیران ندارید؟
برنامه داریم ولی مدیران زیر بار آموزش نمی‌روند. به همین دلیل ترجیح می‌دهیم اولویت را بر آموزش به دانش آموزان و دانشجویان اختصاص دهیم و نسلی را پرورش دهیم که وضعیت محیط زیست را اندکی بهبود بخشند. به گفته روانشناسان، شخصیت یک فرد تا سن 9 سالگی شکل می‌گیرد. پس بهتر است تلاش خود را برای کودکان به کار بگیریم تا آنان بصورت ناخودآگاه عاشق مواهب طبیعی شوند.
- شما اشاره کردید به اینکه توان تغییر فرهنگ مدیران را ندارید. حالا که نمی‌توانید مدیران را تغییر دهید، نباید درمقابل یک سری اجبار‌ها و قوانین درراستای حفظ محیط زیست اعمال نمایید؟
ما می‌توانیم قوانین بازدارنده وضع کنیم. به عنوان مثال بستن کمربند ایمنی را درنظر بگیرید. اگر جریمه‌های سنگین نبستن کمربند ایمنی نبود، احتمال موفقیت در این طرح بسیار ضعیف می‌شد. درمورد محیط زیست هم باید یک سری قوانین و جریمه‌ها شکل گیرند. کما این که اکنون جریمه‌هایی نیز وجود دارند، به عنوان مثال برای شکار حیوانات، قوانین و جریمه‌هایی وضع کرده‌ایم.
- درمورد مسئولان حرف زدیم. درحال حاضر سازمان محیط زیست، سازمان پارکها و ادارات منابع طبیعی، فعالیت‌هایی در زمینه محیط زیست انجام می‌دهند. ولی این سه سازمان تقریبا با یکدیگر هماهنگی و همکاری ندارند. به عنوان مثال، در روز 15 اسفند که روز درختکاری می‌باشد، هرکدام درگوشه ای شهر، فعالیت جدای خود را پیش می‌گیرند. چرا این عدم هماهنگی وجود دارد؟
درحال حاضر کمیته مشترکی بین وزارت جهاد کشاورزی، سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محیط زیست شکل گرفته است تا همین مشکل را برطرف نماید. شبکه‌ای به نام شبکه‌ی محیط زیستی و منابع طبیعی ایجاد کرده‌ایم. همچنین همایش‌هایی برقرار ساخته‌ایم که فصل به فصل با کمک سازمان جنگل‌ها و مراتع برگزار می‌شود. این‌ها گام‌هایی درجهت همکاری این سه سازمان می‌باشند.
- بطور کلی چه فعالیت‌هایی درمدت فعالیت خودتان انجام داده‌اید؟؟
آموزش آموزگاران و ایجاد شبکه محیط زیستی را اشاره کردم. ما جشنواره انتخاب کتاب سال محیط زیست برگزار کردیم، جایزه ملی محیط زیست برای نخبگان محیط زسیت داشتیم، به 800 محیط‌بان آموزش دادیم و وزارت ورزش و جوانان تفاهم نامه های زیست محیطی اجرا کردیم و .....
- درمورد تفاهم نامه با وزارت ورزش و جوانان توضیح بفرمایید.
تمام 50 فدراسیون ورزش و 31 اداره کل تربیت بدنی کشور، خودرا حامی یکی از گونه های با ارزش درحال انقراض معرفی کرده اند. در بین 213 کشور، تنها کشوری که تمام فدراسیون‌های ورزشی خود را حامی محیط زیست کرده اند، ایران بوده است.
- برنامه‌های آینده شما برای بهبود وضعیت محیط زیست چه چیز‌هایی می‌باشند؟
برنامه های آتی عمودتا شامل ارتقای کیفی سمن های محیط زیستی، گسترش طرح مدارس جم، تکمیل آموزش‌های لازم به محیط بانان و بقیه اعضای سازمان. برگزاری جشنواره‌های محیط زیستی ازجمله برگزاری جشنواره موسیقی در حوزه محیط زیست و جشنواره فیلم‌های سبز است.
- به عنوان پرسش آخر، وضعیت محیط زیست کشور را چگونه ارزیابی می‌نمایید؟
ایران از این نظر، وضعیت خوبی ندارد. زمانی وضعیت کشور خوب می‌شود که مردم سرزمین را از خود بدانند. زمانی مردم سرزمین را از خود می‌دانند که رابطه‌ی مردم و حاکمیت بهتر شود. باید مردم، حاکمیت را از خود بدانند، از آن راضی باشند و به آن اعتماد نمایند. این مهم درصورتی محقق می‌گردد که حاکمیت مردم را شریک خود بداند و سرمایه‌های اجتماعی خود را به رسمیت بشناسد، همچنین حاکمیت باید قوانین دست و پاگیر و نگاه‌های امنیتی خود را کم نماید و به مردم مجال دهد، تا به مسائل اساسی خود فکر کنند و دانش خود را درزمینه‌ی اجتماعی مورد نظر افزایش دهند.
به صورت خلاصه، اگر نشاط به سرمایه‌های اجتماعی برگردد، رابطه بین آدم‌ها نیز ترمیم می‌شود و کشور آمادگی روبرو شدن با هرمشکلی را دارد.
- ممنون از شما که وقت ارزشمندتان را در اختیار ما قرار دادید.
