«همسر دومم مبتلا به ايدز نبود؛ قبل از اينکه ازدواج کنيم، بهش گفتم فکراتو بکن. من مبتلا به ايدزم و بايد درباره اين موضوع فکر کني. بعد از يه مدت به هم گفت من تحقيق کردم و هيچ مشکلي با بيماريت ندارم؛ مي‌تونيم از وسايل پيشگيري استفاده کنيم و با مراعات، هيچ اتفاقي برام نمي‌افته. 6 سال پيش بود که به‌خاطر ناآگاهي همسر اولم مبتلا شدم. زندان بود و به‌خاطر خالکوبي‌کردن در اونجا مبتلا شد. دو تا بچه 18 ساله و 7 ساله دارم که مبتلا نيستن. اوايل که فهميده بودم ايدز دارم، فکر مي‌کردم خيلي زود مي‌ميرم و ديگه اميدي نداشتم تا اينکه با سازمان احيا آشنا شدم. اونجا بود که فهميدم با ايدز هم مي‌تونم زندگي کنم و قرار نيست بميرم.» اين روايت زني است مبتلا به ايدز که به‌خاطر بيماري‌اش، تجربه زيست متفاوتي دارد. «يکي از مشکلاتم، معضل کار بود؛ هرجا براي استخدام مي‌رفتم و مي‌گفتم مبتلا به ايدزم، قبول نمي‌کردن و بهم برچسب مي‌زدن.
تو اين سازمان بود که بهمون خياطي ياددادن و تونستم براي خودم منبع درآمدي داشته باشم. حالا براي خودم کار مي‌کنم و روي پاي خودم وايسادم.»
تا پايان خرداد سال جاري، ۳۲ هزار و۶۷۰ نفر دارای اچ‌آی‌وی مثبت در کشور شناسايي شدند اما براساس تخمين‌ها، در کشور نزديک به ۱۸۰ هزار نفر مبتلا به ايدز وجود دارد. با توجه به اينکه از سويي، نگاه درستي به اين بيماري و بيماران ايدزي وجود ندارد و از طرف ديگر، بسياري از مردم به راه‌هاي سرايت و عدم سرايت ويروس آگاه نيستند، گروه پنهان ايدز از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. در اين ميان، رسانه‌ها، نهادهاي پزشکي و سمن‌ها نقش اساسي را در آموزش، پيشگيري و کنترل اين بيماري مزمن دارند. اين درحالي است که وزارت آموزش‌وپرورش بسياري از دانش‌آموزان اچ‌آی‌وی مثبت را از مدارس اخراج کرده است و درحال‌حاضر، بيشترين تبعيض‌ها به بيماران مبتلا به ايدز، از سوی پزشکان صورت مي‌گيرد و با اين شرايط، بخشي از کار سمن‌ها پيگيري حقوق بيماران ايدز است که گاهي به درگيري با سازمان‌ها منجر مي‌شود. نشست تخصصي «ايدز؛ آنچه هست و نمي‌دانيم» در روز دوشنبه، ۲۹ آذر به بررسي اين موضوع پرداخت. اين نشست به همت مؤسسه رحمان و با همکاري معاونت پژوهشي دانشکده علوم‌اجتماعي دانشگاه علامه طباطبایي برگزار شد.
نگاه تقليل‌گرايانه زيست‌پزشکي به انسان
ابراهيم اخلاصي، عضو هيأت‌علمي دانشگاه علامه طباطبایي، در ابتداي اين نشست با اشاره به اينکه ايدز ابعاد اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي متعددي دارد و اين چالشي بوده که زيست‌پزشکي درحال‌حاضر با آن مواجه است، گفت: «زيست‌پزشکي نگاه تقليل‌گرايانه نسبت به انسان دارد، اين به آن معناست که در سنت زيست‌پزشکي با فروکاهش انسان به بعد زيست‌شناختي و سلولي، بيماري به‌عنوان يک پديده مستقل از افراد در نظر گرفته مي‌شود و پزشک به‌عنوان کارآگاه در مقام کشف، شناسايي و درمان آن برمي‌آيد.»
اخلاصي با بيان اينکه کنترل ايدز به‌عنوان يک بيماري مزمن، از کنترل زمينه‌هاي بروز اين بيماري حاصل مي‌شود، گفت: «بنا بر اعلام سازمان بهداشت جهاني در درمان و پيشگيري بيماري‌هاي مزمن نبايد انسان را جداي از بيماري‌ها در نظر گرفت بلکه در انسان به‌عنوان کل، علاوه بر ابعاد زيست‌شناختي، جنبه‌هاي فرهنگي، اجتماعي و مناسبات اجتماعي نيز تأثير‌گذار است. مطالعات نشان مي‌دهد پيشرفت‌هايي در کنترل ايدز بوده است اما اين کنترل از طريق بعد زيست‌شناختي بيمار نبوده بلکه از ملاحظه ابعاد اجتماعي و زمينه‌هايي که بيماري در آن رخ مي‌دهد، به‌دست آمده است.» به گفته اين جامعه‌شناس، همين امر، ضرورت بسط تحقيقات بين‌رشته‌اي ذيل حوزه مطالعاتي «جامعه‌شناسي پزشکي» را مضاعف کرده است.
صداوسيما در آگاهي مخاطب موفق نبوده است
اميد زماني، پزشک و فعال مدني، در زمينه ايدز، سخنران بعدي اين نشست بود. زماني در ابتداي سخنان خود به شناسايي و نگاهي که اين بيماري در جامعه به‌وجود آورده، اشاره و اظهار کرد: «افرادي که در آزمايش‌هاي اوليه، اچ‌آی‌وی مثبت شناسايي شدند، عموما از گروه‌هاي خاصي مانند معتادان تزريقي و همجنس‌گرايان بودند که باعث شد از همان ابتدا با مبتلايان به ايدز با انگ و تبعيض برخورد شود.»
زماني با اشاره به اينکه چون دارويي براي ايدز وجود نداشت، به‌عنوان بيماري مهلک در جامعه مطرح شد، گفت: «پس از آن، در برخي کشورها، موج رسانه‌اي ترس و در برخي ديگر، انکار اين موضوع در پيش گرفته شد. موج ديگر رسانه‌ها، عبارت بود از: ديگري خواندن افرادي که اچ‌آی‌وی مثبت داشته و دامن‌زدن به اين موضوع که آنها با عموم جامعه تفاوت دارند و ما مثل آنها نيستيم. برخي ديگر نيز مبتلايان به اچ‌آی‌وی مثبت را گناهکار خطاب کردند. مجموع اين واکنش‌ها و خط‌کشي‌هايي که ايجاد شد، به گسترش انگ و تبعيض نسبت به کساني که به نحوي با اين بيماري درگير بودند، کمک کرد.»
اين فعال مدني در زمينه ايدز با اشاره به اينکه بيش از يک دهه طول کشيد تا اين موج‌هاي مختلف در رسانه‌ها تغيير کند، اظهار کرد: «اولين تغيير در نگاه جامعه به ايدز، از سوی افراد مبتلا به اين بيماري ايجاد شد، سال ۱۹۸۹، گروهي از مبتلايان، روبان قرمز را ابداع کردند تا با انگ و تبعيض در جامعه مقابله کنند. درعين‌حال، سازمان جهاني بهداشت وارد موضوع شده و سرمايه‌گذاري‌هاي زيادي انجام شد. به‌تدريج با کشف داروها، موج‌ها نيز تغيير کرد.»
به گفته زماني، موج رسانه‌اي ايدز در ايران نيز فرازونشيب‌هاي زيادي داشته است، ابتدا، آن را توطئه خواندند و اعلام شد که با توجه به شرايط مذهبي و فرهنگي کشور، ما در معرض خطر نيستيم. همچنان با رشد جمعيت مبتلايان به ايدز، انکار و سکوت اين موضوع ادامه داشت تا اواخر دهه ۷۰ که رويکرد رسانه‌ها تغيير و صداوسيما نيز يک سريال پيشگيري ترويجي توليد کرد.
اين فعال مدني با بيان اينکه باورهاي نادرستي در زمينه سرايت ايدز در جامعه وجود دارد و بايد رسانه‌ها آگاهي‌رساني جامعي در‌اين‌زمينه انجام دهند، افزود: «بر اساس تحقيقات، رسانه‌ها به‌ويژه صداوسيما در اطلاع‌رساني و آشنايي جامعه با ايدز موفق بوده‌اند اما اين اطلاع‌رساني کامل نبوده است. بسياري، از راه‌هاي انتقال ويروس آگاه هستند اما با راه‌هاي عدم سرايت آشنايي ندارند؛ باورهاي نادرستي در زمينه انتقال ويروس از طريق بوسيدن، دست‌دادن و... وجود دارد. اينجا نقش رسانه‌ها مهم است که علاوه بر آشنا‌کردن مردم با ايدز، راه‌هاي سرايت و عدم سرايت اين پديده را هم آموزش‌دهند.»
آمار 40 درصدي ابتلا به ايدز از طريق رابطه جنسي
زهرا واعظي، پزشک و فعال مدني در زمينه ايدز، سخنران بعدي اين نشست بود. واعظي با اشاره به اينکه اکنون ايدز يکي از بزرگ‌ترين مشکلات کشور است، گفت: «درحال‌حاضر، لزوم تعامل ميان علوم اجتماعي و پزشکي به‌شدت احساس مي‌شود. پزشکان جامعه‌نگر کم نيستند اما در طول سال‌ها، ارتباطي ميان آنها و علوم اجتماعي شکل نگرفته است. ايدز، پديده‌اي نيست که تنها جامعه پزشکي، وزارت بهداشت و بهزيستي بتوانند آن را کنترل کنند.» اين پزشک با بيان اينکه اکنون نگراني اصلي ما تغيير راه‌هاي سرايت ايدز در کشور است، تشريح کرد: «براساس آمار «UNAIDS» از سال ۱۹۸۶ تا ۲۰۱۲، ميزان ۶۸ درصد موارد شناسايي‌شده ايدز در ايران به دليل اعتياد تزريقي و فقط ۱۴ درصد از طريق رابطه جنسي بود. يک‌ونيم درصد انتقال ويروس از مادر به کودک و ۱۰ درصد نيز از راه انتقال خون‌آلوده بوده است. براساس آمار، سال ۲۰۱۳ ميزان اعتياد تزريقي به ۴۵ درصد کاهش اما انتقال ويروس از طريق رابطه جنسي به ۴۰ درصد افزايش يافت، انتقال خون به صفر درصد و مادر به کودک به سه درصد رسيد و عامل ابتلاي حدود ۱۵ درصد نيز ناشناخته است.»
اين فعال مدني با تأکيد بر اينکه تغيير الگوي سرايت از اعتياد تزريقي به رابطه جنسي، کنترل شيوع ايدز را سخت کرده است، تشريح کرد: «تا حدودي می‌توانیم اعتياد تزريقي را کنترل کنيم اما در کنار اين، اعتياد به شيشه و آمفتامين‌ها، داستان تازه انتقال ويروس است. از طرف ديگر، رابطه جنسي زير ۱۵ سال در حال افزايش است. اينها خطرات جدي‌ای بوده که جامعه با آنها درگير است.»
آگاهي‌نداشتن؛ مهم‌ترين دليل برچسب‌زدن به بيماران ايدز
او با بيان اينکه ۳۲ هزار و ۶۷۰ نفر مبتلا به ايدز تا پايان خرداد سال جاري شناسايي شد‌ه‌اند، گفت: «تخمين ما اين است که بيش از پنج‌و‌نيم برابر اين آمار مبتلا به ايدز داريم و بايد راه‌هاي انتقال را سريع در جامعه آموزش دهيم. افراد شناسايي‌شده کنترل مي‌شوند و آموزش مي‌بينند اما جمعيت پنهان به‌دليل اينکه اطلاع ندارند، باعث انتقال اين بيماري مي‌شوند و اين خطري است که جمعيت پنهان ايدز دارد.»
واعظي با اشاره به اينکه اطلاعات جامعه در رابطه با راه‌هاي انتقال ايدز بسيار کم است و اين امر باعث انگ‌زدن به بيماران مي‌شود، تصريح کرد: «گاهي مشاهده مي‌کنيم، شايعاتي در جامعه منتشر مي‌شود که بيماران ايدزي مي‌خواهند همه را مبتلا کنند؛ براي مثال، در بازديد از زندان به ما مي‌گفتند نزديک بيماران ايدز نشويد چون زماني که به آنها نزديک مي‌شويد، با تيغ دست خود را زخمي مي‌کنند و از تماس خون آنها با بدن شما، به ايدز دچار مي‌شويد.»
به گفته او، اين برچسب‌زني‌ها به‌دليل ناآگاهي ما از ايدز است، بايد بدانيم که ايدز از طريق مايعات بدن و در رأس آنها، خون منتقل مي‌شود اما اين انتقال تنها از طريق برخورد خون با خون رخ مي‌دهد، بزاق دهان درصد بسيار اندکي ويروس اچ‌آی‌وی دارد و بوسيدن خطري ندارد و استخر‌رفتن مبتلايان هيچ مشکلي ايجاد نمي‌کند. اين پزشک با اشاره به اينکه گاهي جامعه پزشکي در انگ‌زدن به بيماران دخيل بوده است، عنوان کرد: «زماني که پزشکي حاضر نيست فرد اچ‌آی‌وی مثبت را پذيرش کند يا دندان‌پزشک از جراحي دندان بيمار واهمه دارد، انگ‌زني به اين بيماران بيشتر مي‌شود. پزشک‌هاي جامعه، ناآگاه به ايدز نيستند اما به اين موضوع که رعايت استانداردها خطر انتقال ويروس را کنترل مي‌کند، باور ندارند.»
ايدز، ديگر پديده گروه‌هاي خاص اجتماعي نيست
در ادامه فاطمه صالحي، مددکار اجتماعي، به نقش سمن‌ها در کنترل و پيشگيري ايدز پرداخت. صالحي با تأکيد بر اينکه سونامي ايدز در راه است، گفت: «بايد هشدارهاي مربوط به اين موضوع را جدي بگيريم. اگر در کار هر يک از سازمان‌هاي درگير با ايدز خللي رخ دهد، با افزايش مبتلايان به ايدز مواجه خواهيم شد.» اين مددکار اجتماعي با بيان اينکه سمن‌ها به دفاع از حقوق مبتلايان به ايدز مي‌پردازند، گفت: «اکنون ايدز وارد عموم جامعه شده است، بايد آموزش، پيشگيري و کنترل اين بيماري را بيشتر کنيم که آموزش مهم‌ترين بحث در پيشگيري از ايدز است. سمن‌ها با‌توجه به تغيیرات سريع و نوآوري در استراتژي‌ها هنگام بروز بحران‌ها، مي‌توانند بازوي قدرتمندي براي سازمان‌هاي دولتي در‌اين‌زمينه باشند.»
صالحي با ذکر اين نکته که بيماران ايدزي مسائل و مشکلات گوناگوني دارند که اگر برطرف نشود، مشکلاتي در جامعه به وجود مي‌آيد، گفت: «ضعف جسماني، اخراج از کار، مشکلات اقتصادي، انگ‌ها و تبعيض‌ها، مهم‌ترين مشکلات اين بيماران است که اگر سمن‌ها از آنها حمايت نکنند، شک نداشته باشيد که بحث پنهانکاري بيماري توسط آنها رخ مي‌دهد.» اين مددکار اجتماعي با بيان اينکه سازمان‌هاي دولتي و مردم‌نهاد بايد به اين موضوع بيشتر توجه کنند، افزود: «وزارت آموزش‌وپرورش بسياري از بچه‌هاي مبتلا به اچ‌آی‌وی مثبت را از مدارس اخراج کرد. همچنين درحال‌حاضر، بيشترين تبعيض‌ها به بيماران ايدزي، توسط پزشکان صورت مي‌گيرد. اکنون بخشي از کار سمن‌ها، پيگيري حقوق بيماران ايدزی است که گاهي به درگيري با سازمان‌ها منجر مي‌شود.»
