زهرا جعفرزاده| چادر را روی سرش جابه‌جا می‌کند: «١٤سالم بود ازدواج کردم، حالا ٥ تا بچه دارم، نه آن موقع که مرا عقد کردند، احساس خوشبختی می‌کردم نه حالا که بیشتر از ٢٠سال از ازدواجم می‌گذرد.» «سیما»، افغان است از قوم تاجیک. از آن صورت سبزه و گرد، دو چشم سیاه از لابه‌لای سیم‌های میکروفن برق می‌زند، میکروفن صورتش را ماسکه کرده، شبیه ٤٠، ٤٥ساله‌هاست، با لهجه حرف می‌زند: «دخترم ١٥سالگی عقد کرد، نامزدش قرار بود چند سالی صبر کند بعد عروسی کنند، اما یکسال بعد، با هم رابطه برقرار کردند و مجبور شدیم زودتر برایشان عروسی بگیریم، آن موقع کلاس پنجم بود، نه همسرش را دوست دارد و نه زندگیش را. حالا هم خانه شوهر است. پسرم ١٨سالگی با دختر ١٥ساله‌ای ازدواج کرد، ٢٠سالش بود که بچه‌دار شد، حالا مدام با من دعوا می‌کند که چرا زنم دادی؟ حالا ما ٨نفر هستیم دریک خانه ٤٥متری.» خواهر سیما را ٧سالگی به عقد پسری درآوردند، وقتی خواهرش فهمید چه اتفاقی افتاده، سه روز درطویله پنهان شده بود. برادرش هم ١٥سالگی داماد شد، حالا آن‌قدر وضع مالی‌شان خراب است که زنش یک جفت کفش ندارد.
این خلاصه زندگی سیماست، زنی که دیروز به آمفی‌تئاتر دانشگاه علم و صنعت آمده بود تا داستانش، داستان ازدواج زودهنگام خود و فرزندانش را برای آنها که به سمینار ازدواج کودکان حاشیه‌نشین آمده بودند، بازگو کند. داستانی که با بغض‌های سنگین ادامه داشت و با گریه تمام شد. سیما، قربانی فقر بود. حالا حرف‌های سیما، درکنار آمار ثبت ٤٣هزار ازدواج دختران ١٠ تا ١٥ساله و دو‌هزار کودک جدا شده از همسر یا بیوه، نگرانی را دوچندان کرد.
سمینار را جمعیت دانشجویی امام علی(ع) برگزار کرده بود و زهرا رحیمی، مدیرعامل این جمعیت، به‌عنوان نخستین سخنران، از وضع بد دختران محلات حاشیه‌نشین گفت: «متأسفانه آنچه ما در محلات حاشیه‌نشین می‌بینیم، این است که دربسیاری ازاین مناطق، دختران تا ١٢، ١٣سالگی تحت آموزش خانه‌های علم جمعیت امام علی(ع) هستند، اما بعد از آن ازدواج می‌کنند، این وضع درتهران وجود دارد و درشهرهای دیگر، حالت فاجعه‌آمیزی به خود می‌گیرد.» او ادامه داد: «خیلی از این کودکان، درشرایطی که جامعه و زندگی به آنها تحمیل کرده، سوخته‌اند، برای این کودکان سخت است که در سنین پایین با مردانی بسیار بزرگتر از خودشان ازدواج کنند، ما در بخش مددکاری جمعیت امام علی (ع)، دیگر کم آورده‌ایم و نمی‌دانیم چه جوابی به این کودکان بدهیم. از یک طرف، هیچ قانونی وجود ندارد که دست ما را بگیرد و از آن طرف هم سنت‌ها و باورها حتی درصورت وجود قانون، کار ما را سخت می‌کنند.» او به وضع ازدواج کودکان در استان سیستان‌وبلوچستان اشاره کرد: «در این استان، دختران ١٠ تا ١٢ساله با مردان ٦٠ساله ازدواج می‌کنند، آنها در این ازدواج تبدیل به همسر چهارم آن مرد می‌شوند و تنها توقع‌شان از زندگی این است که همسر، خرج ماهانه را بدهد، این اتفاق درست مانند خریدوفروش و یک نوع برده‌داری است.» مدیرعامل جمعیت امام علی(ع) ادامه داد: «کودکانی که خودشان قبلا کودک کار بوده‌اند، بعد از ازدواج در سن پایین، تمام قدرتشان را روی فرزندآوری و تولید نسل می‌گذارند، تنها هدفشان هم این است که فرزندان، جای آنها را بگیرند تا خودشان راحت زندگی کنند، درست مانند همان اتفاقی که برای خودشان رخ داده است.» به گفته این فعال اجتماعی، فرزندآوری درمیان این خانواده‌ها درحال افزایش است: «این نوع اتفاق، افزایش ناهمگون جمعیت را ایجاد می‌کند که آثار و پیامدهای خودش را دارد، همه اینها درحالی است که اکنون در عقب‌مانده‌ترین کشورها هم برای ازدواج کودکان راه‌حل‌هایی درنظر گرفته شده است.»
بیش از نیمی از ازدواج کودکان در شهرها صورت می‌گیرد
شهلا اعزازی، مدیربخش مطالعات زنان انجمن جامعه‌شناسی، نفر دیگری بود که در این سمینار پشت تریبون رفت. او با بیان این‌که کودکان زیر نظر و مسئولیت دولت‌ها قرار دارند، گفت: «در ایران به دلیل نوع فرهنگ حاکم، افراد حتی بعد از ١٨سالگی هم همچنان به‌عنوان کودک شناخته می‌شوند و در انتخاب شغل و رشته تحصیلی و ازدواج، برایشان تصمیم گرفته می‌شود.» او درهمین جا به قوانینی که به پدر اجازه ازدواج می‌دهد، در هر سنی دختر را به عقد مردی درآورند، اشاره کرد: «درصورتی که پدر موافقت کند، دختر می‌تواند حتی در زیر ١٣سالگی، ازدواج کند.» ازدواج کودکان در شهرها و روستاها موضوع دیگری بود که این جامعه‌شناس، مورد توجه قرار دارد: «برخلاف تصور عمومی که بیشترین ازدواج کودکان در روستاها رخ می‌دهد، بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیش از نیمی از این ازدواج‌ها، درشهرها صورت می‌گیرد و تعداد دختران کودکی که در شهرها زندگی می‌کنند، بیشتر از روستاهاست.» به گفته اعزازی، کودک همسربودن به همان اندازه که برای دختران مشکل‌آفرین است، برای پسران هم مسأله ایجاد می‌کند: «ازدواج دختران در سنین پایین، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد، چون دختران بیشترین آسیب‌ها را به‌ویژه آسیب‌های جسمی را از این ازدواج‌ها می‌بینند.» براساس اعلام این جامعه‌شناس، آمارها نشان می‌دهد که میزان ازدواج کودکان در سال ٩٤، نسبت به سال ٩٣، ١٠هزار مورد بیشتر بوده است: «درحال حاضر ۴۳هزار ازدواج دختران ۱۰ تا ۱۵ساله در کشور داریم که از این تعداد ٢هزار کودک از همسر خود جدا یا بیوه شده‌اند.» او ادامه داد: «مسأله‌ای که در کنار ازدواج این کودکان وجود دارد، افزایش طلاق در میان آنهاست. بیشتر این کودکان، در سن ١٠ تا ١٨سالگی طلاق می‌گیرند که نشان می‌دهد آنها زمانی که ١٠ تا ١٥ساله بودند، ازدواج کردند.» او علت ازدواج‌های زودهنگام را آداب و رسوم خانواده‌ها، ناآگاهی والدین و برخی عوامل خارجی ازجمله نبود شرایط تحصیل، فقر فرهنگی و اقتصادی اعلام کرد، با این توضیح که «کودک در سن ١٠ تا ١٥سالگی درحال رشد است، اندام‌هایش کامل نشده و هنوز با بدنش آشنا نشده است. او در این سن، دچار تغییر و تحولات هورمونی است و خلق و خوی جدید پیدا می‌کند، آن‌وقت در این شرایط از فردی که خودش کودک است، خواسته می‌شود تا جنینی در خود حمل کند. چگونه فردی که خودش نیاز به تربیت دارد، می‌تواند کودک دیگری را تربیت کند؟ باید از خود بپرسیم که چگونه یک کودک همسر می‌تواند به حفظ و بقای نسل یک جامعه کمک کند؟ زیرا این فرد نه تنها یاری‌دهنده نیست بلکه در چنین شرایطی آسیب‌زننده نیز هست.» مدیر بخش مطالعات زنان انجمن جامعه‌شناسی به انجام معاینه برای تأیید بلوغ کودک اشاره کرد: «چگونه می‌شود که یک کودک با معاینه، بلوغ جنسی‌اش تأیید می‌شود؟ چطور می‌شود که برقراری رابطه جنسی برای این کودک اهمیت پیدا می‌کند؟ آیا بلوغ جنسی به این معنی است که کودک می‌تواند رابطه جنسی داشته باشد؟ آیا بلوغ جنسی یعنی دختر، بدنش به ظاهر رشد بیشتری نسبت به بقیه داشته است؟» این عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: «آنچه در جامعه ایران دیده می‌شود، رفتاری دوگانه است و براساس آن برخورد طبقاتی و جنسیتی با موضوع ازدواج صورت می‌گیرد.»
در ادامه این سمینار، پنلی با موضوع بررسی پیامدهای اجتماعی ازدواج کودکان برگزار شد. فاطمه ذوالقدر، نماینده مجلس و عضو هیأت‌رئیسه کمیسیون فرهنگی مجلس، یکی از کارشناسان این پنل بود. او با بیان این‌که در استان‌های مرزی مثل سیستان‌وبلوچستان و هرمزگان، دختران به دلیل نبود امکانات آموزشی یا باید در سنین پایین ازدواج کنند یا در زمینه‌های کشاورزی مشغول کار شوند، گفت: «همین کودکان پس از ازدواج دچار تعارض، افسردگی و مشکلات دیگر می‌شوند و حتی نمی‌توانند نقش مادری را به‌خوبی ایفا کنند.» به گفته او، برای انجام ازدواج فقط بلوغ جنسی کافی نیست و بلوغ فکری و عقلی لازم است و دختر باید درکی از زندگی مشترک داشته باشد.
ذوالقدر وجود چنین ازدواج‌هایی را در هرمزگان خیلی عادی اعلام کرد: «در مناطق جنوبی و به‌ویژه سیستان، دختران کم‌سن و سال با مردان ٤٠ساله ازدواج می‌کنند. در قانون مدنی، نکاح دختر قبل از ۱۳سالگی و برای پسر قبل از ۱۵سالگی نیاز با اجازه ولی و تشخیص دادگاه دارد و بر این اساس دختران بدون منع قانونی از ۶سالگی می‌توانند ازدواج کنند. مجلس باید اصلاح این قانون را در اولویت قرار دهد تا با یک طرح مناسب، مانع انجام این‌گونه ازدواج‌ها شویم.» به گفته او، یکی از معضلات مناطق محروم، دوری مدارس از خانه‌هاست، همین هم می‌شود تا دختران به سرعت خانه‌نشین شوند یا در مزرعه کار یا ازدواج کنند.
١٧درصد دختران در ایران قبل از ١٨سالگی ازدواج می‌کنند
شیرین احمدنیا، معاون پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی، کارشناس دیگر این پنل بود. او به آمارهای یونیسف درباره ازدواج کودکان در ایران اشاره کرد: «براساس آمارهای این سازمان در سال ٢٠١٥، در ایران ١٧درصد دختران، قبل از رسیدن به ١٨سالگی ازدواج می‌کنند و ٣درصد هم قبل از ١٥سالگی.» آمارهای جهانی هم مورد توجه احمدنیا قرار گرفت، به‌طوری‌که گفت: «براساس آمار بین‌المللی از هر سه دختر در کشورهای درحال توسعه یک نفر در سنین کودکی ازدواج می‌کند، به‌طوری که ۷۰۰میلیون نفر در جهان در سنین کودکی ازدواج کردهاند.» این عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان این که در جوامع سنتی، ازدواج در سنین پایین هیچ تعجبی نداشت و منافع اقتصادی در همسرگزینی بسیار مورد توجه بود، تأکید کرد: «در چند دهه گذشته، جمعیت شهری ایران چندبرابر شده است اما تصویر واقع‌بینانه این است که بیشتر جمعیت شهری ما همان فرهنگ روستایی گذشته را دارد.»
هفت‌سال است لایحه حمایت از حقوق کودکان خاک می‌خورد
ثریا عزیزپناه، رئیس هیأت‌مدیره انجمن حمایت از حقوق کودکان، در این پنل به تغییر هرم جمعیتی در کشور اشاره کرد: «قبلا ٨٠درصد جمعیت را روستاییان تشکیل می‌دادند، حالا ٨٠درصد شهرنشین هستند. افرادی که قبلا در روستاها زندگی می‌کردند، به تدریج به شهرها مهاجرت کرده و حاشیه‌نشین شده‌اند. همین جابه‌جایی در هرم جمعیتی یکی از عوال تشدید‌کننده ازدواج کودکان است.» به گفته او، درحال حاضر، در داخل شهرها هم وضع حاشیه‌نشینی حاکم است: «مثلا در تهران، مناطقی مانند دروازه غار یا منطقه ١٢، ویژگی حاشیه‌نشینی دارد. آمارها بر وجود ١١میلیون حاشیه‌نشین تأکید دارد؛ کسانی که گفته می‌شود سرپناه ندارند و به امکانات آموزشی و بهداشتی دسترسی ندارند. در کنار این موضوع، آمار سازمان نهضت سوادآموزی که نشان می‌دهد ١٠میلیون بیسواد مطلق و ١٠میلیون هم کم‌سواد در کشور زندگی می‌کنند و همچنین آمار مرکز آمار ایران که بر شکاف درآمدی تأکید می‌کند را هم باید اضافه کرد.» به گفته این فعال حقوق کودک، به استناد برخی بررسی‌ها، آمار رسمی بیکاری در برخی شهرستان‌ها و استان‌های محروم به بالای ٣٠ تا ٤٠درصد می‌رسد.
عزیزپناه به ماده ١٠٤١ قانون مدنی که سال ١٣١٣ یعنی ٨٢سال پیش تصویب شده اشاره کرد: «براساس این قانون، سن ۱۵ و ۱۸سال برای ازدواج دختران و پسران در نظر گرفته و تأکید شده بود سن ازدواج نباید به کمتر از ۱۳ و ۱۵سال برسد. این قانون در سال ۴۶ و ۵۳ اصلاح شد و سن ازدواج برای دختران و پسران ۱۸ و ۲۰سال در نظر گرفته شد. این روند تا سال ٦١ ادامه داشت، اما در آن سال، سن ازدواج دختران به ٩سال قمری و پسران ١٥سال قمری کاهش یافت. در سال ٧٩ با تلاش‌های انجمن حمایت از حقوق کودکان، این قانون اصلاحیه‌ای خورد و درنهایت سن ازدواج دختران به ١٣سال و پسران ١٥سال قمری افزایش یافت.» او با بیان این‌که ایران در سال ٧٢ به کنوانسیون حقوق کودک پیوست که در آن نهاد خانواده و دولت مورد خطاب قرار گرفته است، گفت: «ما در کنار کنوانسیون حقوق کودک، اعلامیه حقوق بشر را هم پذیرفته‌ایم. در این اعلامیه تأکید شده که ازدواج یک تصمیم شخصی است.» رئیس هیأت‌مدیره انجمن حمایت از حقوق کودکان از نبود قوانین حمایتی برای ازدواج کودکان انتقاد کرد: «متاسفانه هیچ دستاویز قانونی و حقوقی برای حمایت از کودکان به‌ویژه دختران نداریم، قانون هم دست پدر و عاقد را برای ازدواج کودکان باز گذاشته است. آمارهایی که تا سال ٩٣ درباره ازدواج کودکان منتشر می‌شد، نگران‌کننده است.» او ادامه داد: «هفت‌سال است که لایحه حمایت از حقوق کودکان خاک می‌خورد. در ماده یک این لایحه، مهم‌ترین مشکل، یعنی تعیین سن کودکی، حل شده است، اما متاسفانه مجلس حتی هنوز یک فوریتی آن را هم تصویب نکرده است. ما از مجلس می‌خواهیم تا این موضوع را به صورت جدی پیگیری کند.»
در همین ارتباط ذوالقدر، عضو هیأت‌رئیسه کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، درباره سرانجام لایحه حمایت از حقوق کودکان این توضیح را داد: «این لایحه اکنون در کمیسیون قضائی است تا اشکالات قضائی و حقوقی آن برطرف شود. دولت این لایحه را اصلاح کرده و پس از پایان بررسی کمیسیون قضائی تا دو، سه ماه دیگر به صحن علنی مجلس می‌آید و در صورت نداشتن ایراد، تصویب می‌شود.»
نتیجه پژوهش «بررسی عوامل و پیامدهای ازدواج کودکان» در مناطق حاشیه‌ای ١٧ استان کشور نشان داد
٧١درصد کودک‌همسران پس از ازدواج ترک‌تحصیل کردند
شهروند| نتیجه پژوهش «بررسی عوامل و پیامدهای ازدواج کودکان» درمناطق حاشیه‌ای ١٧ استان نشان داد که ٤١درصد کودک همسران به هیچ‌وجه از سن ازدواجشان راضی نیستند، ٧١درصد هم بعد از ازدواج ترک‌تحصیل کردند.
زهرا کهرام، عضو جمعیت دانشجویی امام علی(ع)، درباره این پژوهش به «شهروند» می‌گوید: «این پژوهش ازسوی بیش از ١٠٠ دانشجوی داوطلب انجام شد و درنظر داشت تا ارتباط آسیب‌های اجتماعی و آداب و رسوم قومیت‌ها را با ازدواج کودکان بررسی کند، برهمین اساس هم پرسشنامه‌ای میان ٥٩٤نفر از حاشیه‌نشینانی که در سن زیر ١٨سال ازدواج کردهاند، توزیع شد، این پرسشنامه‌ها ازسوی افرادی از قوم‌های آذری، کرد، لر، عرب، فارس و همچنین کولی‌ها و افغان‌ها پر شد.» به گفته او، بررسی‌ها نشان داد که هرقومیتی، در ازدواج کودکان، از مدل خاصی تبعیت می‌کند، مثلا درمیان گروه کولی‌ها، دختران درسن ١٠ و ١١سالگی ازدواج می‌کنند، ازدواج هم معمولا خودخواسته و از روی ناآگاهی است، اما درمیان افغان‌ها، معمولا از روی اجبار است. در میان فارس‌ها هم ازدواج‌ها با آسیب‌های اجتماعی گره خورده و معمولا برای حفظ آبرو انجام می‌شود. درمیان عرب‌ها هم دیده شده که دختران برای ازدواج اصرار می‌کنند و دادگاه می‌روند تا دادگاه حکم رشدشان را صادر کند. آنها از این‌که سنشان بالا برود و ازدواج نکرده باشند، نگران هستند.
به گفته این عضو جمعیت امام علی(ع)، این تحقیق در تابستان و پاییز سال ٩٥ انجام شد که وضع ازدواج کودکان در ١٧ استان، قم، خوزستان، سیستان‌وبلوپستان، تهران، بوشهر، خراسان‌رضوی، آذربایجان‌شرقی، گلستان، مازندران، ایلام، اصفهان، هرمزگان، البرز، کرمانشاه، زنجان و همدان را بررسی کرد. ٥٩٤ پرسشنامه هم درمیان زنان و مردان زیر ٣٥سال که قبل از ١٨سالگی ازدواج کردهاند، توزیع شد که ٩٤درصد از پاسخ‌دهندگان زن و تنها ٦درصد مرد بودند. میزان تحصیلات ٣٨درصد پاسخ‌دهندگان، پایین‌تر از سیکل بود و ٣٨درصد بیسواد بودند. ٧٠درصد از آنها دارای درآمد کمتر از ٥٠٠هزارتومان دارند، ٢٧درصد درآمدی بین ٥٠٠هزار تا یک‌میلیون تومان و تنها ٣درصد، بیش از یک‌میلیون تومان درآمد داشتند. ٨٠درصد پاسخ‌دهندگان، متأهل بودند، ٦درصد جدا از همسر، ٥درصد همسر معتاد، ٢درصد همسر زندانی، یک‌درصد همسر از کارافتاده، ٤درصد همسر رها کرده و ٣درصد همسرشان را از دست داده‌اند. ٥٤درصد از پاسخ‌دهندگان این پرسشنامه‌ها، درسن ١٤ تا ١٦سالگی ازدواج کردهاند، ٢٦درصد بین ١١ تا ١٣سالگی، ١٨درصد بین ١٧ تا ١٨سالگی و ٣درصد کمتر از ١٠سالگی. ٧٨درصد آنها دارای پدر معتاد، ١٧درصد مادر معتاد و ٥درصد پدر و مادر معتاد داشتند. ٤٨درصد همسران این افراد، دارای تحصیلاتی کمتر از سیکل، ٢٩درصد بیسواد، ١٩درصد کمتر از دیپلم و ٤درصد بیشتر از دیپلم داشتند. ٦٨درصد این افراد، به دلیل سنت‌های قومی و مذهبی ازدواج کردهاند، ١٠درصد به دلیل فقر، ٣درصد به دلیل اعتیاد، ١٧درصد به خاطر علاقه و ٢درصد هم به دلایل دیگر. ٧١درصد از افراد پاسخ‌دهنده به این پرسشنامه، بعد از ازدواج ترک‌تحصیل کرده بودند، ٤١درصد به هیچ‌وجه رضایتی از سن ازدواجشان نداشتند و ٦٥درصدشان هم اعلام کردند که به هیچ‌وجه نمی‌خواهند فرزندانشان درهمین سنی که آنها ازدواج کردهاند، ازدواج کنند. به اعتقاد ٨٨درصد پاسخ‌دهندگان، سن ایده‌آل برای ازدواج دختران، بالای ١٨سال و ٩٤درصد گفته‌اند برای پسران بالای ٢٠سال است. ٤٤درصد پاسخ‌دهندگان اعلام کردهاند که از وسایل پیشگیری از بارداری استفاده می‌کنند و ١١درصدشان قبل از بلوغ ازدواج کردهاند. آنها همچنین درپاسخ به پرسش‌هایی درباره خشونت خانگی، اعلام کردهاند که در ٣٨درصد موارد، دچار کوفتگی، ٤٣درصد شکستگی، ١٧درصد جراحت و ٢درصد نقص عضو شده‌اند. اختلاف سنی ٨٥درصد پاسخ‌دهندگان، با همسرشان، کمتر از ١٠سال، ١٠درصد بین ١٠ تا ١٥سال و ٥درصد هم بین ١٥ تا ٤٠سال بود.
براساس اعلام کهرام، نتیجه این تحقیق نشان داد که وضع تمام شهرها از نظر دلایل ازدواج کودکان، شباهت زیادی به هم داشت و به دلیل فقر و اعتیاد خانواده، جلوگیری از تحصیل دختران و پسران و آداب و سنن انجام می‌شود.
منبع: شهروند
