در جهان امروز، با پیچیده‌تر شدن بحران‌های ملی همچون بلایای طبیعی، پاندمی‌ها، خشکسالی، آلودگی محیط‌زیست، و بحران‌های اجتماعی و اقتصادی، نقش بازیگران غیردولتی بیش از گذشته برجسته شده است. در این میان، سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) به عنوان نهادهایی برخواسته از دل جامعه، توانسته‌اند به بازوانی توانمند در پیشگیری و کنترل بحران‌های ملی تبدیل شوند. این نوشته نگاهی دارد به جایگاه سمن‌ها در مدیریت بحران، اهمیت آن‌ها، نمونه‌های موفق و محدودیت‌هایی که با آن مواجه‌اند.
نقش و جایگاه سمن‌ها در پیشگیری و مقابله با بحران‌های ملی
سمن‌ها به دلیل ارتباط مستقیم با جامعه محلی، شناخت عمیق از نیازها و توانمندی‌های جوامع، و چابکی در تصمیم‌گیری و اجرا، می‌توانند نقش کلیدی در سه مرحله‌ی اصلی مدیریت بحران ایفا کنند:
پیشگیری و آمادگی: آموزش جوامع محلی، افزایش آگاهی عمومی، ایجاد شبکه‌های داوطلبی، و توسعه ظرفیت‌های محلی از جمله فعالیت‌های مهم سمن‌ها در این مرحله است.
مقابله و واکنش سریع: در زمان وقوع بحران، سمن‌ها می‌توانند با سرعت وارد عمل شده، کمک‌های اولیه، توزیع اقلام ضروری، و پشتیبانی روانی اجتماعی ارائه دهند.
بازسازی و بازتوانی: پس از بحران، این نهادها می‌توانند در بازسازی زیرساخت‌ها، حمایت از آسیب‌دیدگان، و احیای جوامع محلی ایفای نقش کنند.
چرا مردم‌نهادها در کنترل بحران‌های ملی مهم هستند؟
دلایل متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد چرا سمن‌ها در مدیریت بحران‌های ملی اهمیت دارند:
اعتماد عمومی: بسیاری از سمن‌ها از اعتبار و اعتماد بالایی در میان مردم برخوردارند که در مواقع بحران، زمینه‌ساز جلب مشارکت گسترده مردمی می‌شود.
انعطاف‌پذیری و سرعت در واکنش: برخلاف ساختارهای بزرگ دولتی، سمن‌ها می‌توانند به سرعت تصمیم بگیرند و اجرا کنند.
دسترسی به مناطق دورافتاده و آسیب‌پذیر: سمن‌ها معمولاً در مناطقی فعالیت دارند که پوشش خدمات دولتی محدود است.
مشارکت داوطلبانه و کاهش هزینه‌ها: استفاده از ظرفیت داوطلبان، هزینه‌های مقابله با بحران را کاهش داده و بهره‌وری را افزایش می‌دهد.
نمونه‌های موفق از عملکرد سمن‌ها در پیشگیری یا مقابله با بحران‌های ملی
سیل سال ۱۳۹۸ در ایران: بسیاری از سمن‌ها از جمله جمعیت امام علی، هلال احمر، و گروه‌های محلی با جمع‌آوری کمک‌های مردمی، توزیع اقلام ضروری و بازسازی خانه‌های تخریب‌شده، نقش مؤثری ایفا کردند.
پاندمی کووید-۱۹: سمن‌هایی مانند نذر سلامت، گروه‌های جهادی و خیریه‌های محلی در تأمین ماسک، مواد ضدعفونی‌کننده، حمایت از خانواده‌های نیازمند، و آموزش بهداشت همگانی بسیار مؤثر بودند.
کمپین‌های مقابله با خشکسالی و بحران آب: برخی سمن‌ها با آموزش کشاورزان، توسعه روش‌های آبیاری نوین، و فرهنگ‌سازی مصرف بهینه‌ی آب به مقابله با بحران کمک کردند.
محدودیت‌های سمن‌ها در ارتباط با کنترل بحران‌های ملی و راهکارها
برخی از مهمترین محدودیت‌ها عبارتند از:
نبود چارچوب قانونی مشخص: بسیاری از سمن‌ها با ابهام در مجوزها و قوانین مواجه‌اند.
کمبود منابع مالی و انسانی پایدار: بیشتر سمن‌ها به منابع محدود مردمی وابسته‌اند.
موانع اداری و بروکراسی: گاهی روند هماهنگی با نهادهای رسمی پیچیده و کند است.
نبود آموزش‌های تخصصی در زمینه مدیریت بحران
مهمترین راهکارهای پیشنهادی:
تدوین سیاست‌ها و قوانین حمایتی برای سمن‌ها در مواقع بحران.
ایجاد صندوق‌های پشتیبانی مالی برای استفاده در شرایط اضطراری.
آموزش تخصصی نیروهای داوطلب و کارکنان سمن‌ها.
تسهیل همکاری و هماهنگی بین‌سازمانی میان سمن‌ها و نهادهای دولتی.
توسعه شبکه‌های ملی سمن‌ها برای هم‌افزایی و تبادل تجربیات.
سازمان‌های مردم‌نهاد نقش مکمل و گاه پیشرو در مدیریت بحران‌های ملی دارند. با استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های مردمی، سمن‌ها می‌توانند نه تنها در کاهش آسیب‌های بحران، بلکه در تقویت تاب‌آوری ملی مؤثر باشند. تقویت این نهادها، به معنای تقویت جامعه‌ای پویا، آگاه و آماده برای مواجهه با چالش‌های بزرگ آینده است.
