نویسنده: آبتین امیری
سازمان های غیر دولتی به عنوان نهاد هایی نوپا با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می کنند که این مشکلات در جامعه ی توسعه نیافته بزرگ تر به نظر می آید.
سازمان های غیر دولتی به عنوان نهاد هایی نوپا با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می کنند که این مشکلات در جامعه ی توسعه نیافته بزرگ تر به نظر می آید. مهم ترین این مشکلات عبارتند از:
۱) ضعف امکانات و بنیه ی مالی
هر فعالیت اجتماعی نیازمند وضعیت مالی مشخص و قابل اعتماد است، امّا سازمان های غیر دولتی غالبا" در این مورد ضعف دارند. آن ها نهادهای قابل دولتی نیستند که از حمایت های دولت برخوردار باشند، از این رو به دلیل ضعف امکانات و پایین بودن توان مالی ممکن است هرگز نتوانند برنامه های خود را به خوبی دنبال نمایند.
ضعف بودجه ی ثابت همواره مانعی در راه حرکت و پیشرفت سازمان های غیر دولتی بوده است؛ زیرا این سازمان ها به طور طبیعی تا حد مشخص و پایینی می توانند بر مشارکت مالی داوطلبانه ی اعضای خود از طریق پرداخت حق عضویت حساب کنند.
راه هایی که امروزه سازمان های دولتی برای تأمین هزینه های مالی خود به کار می گیرند، عبارتند از:
- دریافت حق عضویت از اعضاء
- دریافت کمک های مردمی و بین المللی
- انجام برخی از خدمات مطالعاتی و مشاوره ای و دریافت کمک های مالی در ازای ارائه ی این خدمات.
- کمک های دولت
باید توجه داشت که کمک های دولت به تشکل های مدنی محدود بوده و از طرفی می تواند استقلال این سازمان ها را زیر سؤال ببرد؛ زیرا دولت ها غالبا" به حمایت از آن دسته از سازمان های غیر دولتی می پردازند که با سیاست های آن ها مخالفتی نداشته باشند و اگر سازمان های غیر دولتی بخواهند که سیاست های دولت ها را نقد کنند، چه بسا که دولت ها با قطع کمک های خود، این سازمان ها را مجبور به رکود و خاموشی نمایند. دریافت کمک های مردمی نیز در بسیاری از مواقع مقطعی و محدود است و در کمتر شرایطی دیده شده که جنبه ی استمراری به خود بگیرد. از یان رو غالب سازمان های غیر دولتی برای تحقق اهداف خود با مشکلات مالی دست و پنجه نرم می کنند.
۲) عدم رسمیت از سوی دولت
فعالیت سازمان های غیر دولتی و دامنه ی فعالیت آن ها تا حدود زیادی متأثر از سیاست های دولت هاست. برخی از دولت ها به این سازمان ها اجازه ی فعالیت وسیع می دهند و طبق قانون به تعهدات خود در قبال آن ها عمل می کنند.
در برخی از جوامع، سازمان های غیر دولتی مؤثر و دارای فعالیت های متنوعی هستند. غالب کشورهای توسعه یافته چینی شرایطی را دارند. در این جوامع، حمایت افکار عمومی و پایگاه اجتماعی این سازمان ها تا حدی است که می تواند برخی از سیاست های دولت را به چالش بکشند و دولت را مجبور به عقب نشینی نمایند که نمونه ی آن کوتاه آمدن دولت های ضعیف در قبال سازمان های حافظ محیط زیست است.
امّا در برخی دیگر از جوامع، دولت ها به پذیرش و همکاری با این سازمان ها نیستند؛ زیرا آن ها اساسا" نهادهای مستقل را مزاحم سیاست های خود می دانند. از این رو ترجیح می دهند تا آن جا که بتوانند این سازمان ها را ضعیف نگه دارند، با آن ها همکاری نکنند و از ارئه ی هر گونه کمک به آن ها خودداری کنند. نتیجه ی این امر تشکیل سازمان های غیر دولتی ضعیف و غیر مؤثر است که تنها روی کاغذ و در اسناد و مدارک وجود دارند ولی در عمل فاقد توان برای فعالیت مؤثر هستند.
در برخی از جوامع مثل کشورهای خاورمیانه که غالب دولت ها غیر دموکراتیک هستند، فعالیت های سازمان های غیر دولتی همراه به محدودیت فراوان و پر دردسر است. در این جوامع که دولت ها به اهمیت سازمان های غیر دولتی پی نبرده اند، سعی می کنند به جای اجازه ی رشد به سازمان های غیر دولتی مستقل که برآمده از عمق جامعه باشند، سازمان های غیر دولتی وابسته به خود را تشکیل دهند تا هم ظاهر امر را حفظ کرده باشند و هم از دخالت این سازمان ها در سیاست های دولت جلوگیری نمایند.
به هر حال میزان آزادی عمل سازمان های غیر دولتی یکی از معیارهای وجود آزادی در جوامع و میزان احترام حکومت ها به مردم خود است و این امر در میزان اعتبار بین المللی حکومت ها تأثیر دارد.
۳) وجود رقابت های موازی
جدا از مشکلاتی که جامعه و حکومت ها بر سازمان های غیر دولتی تحمیل می کنند، برخی از مشکلات درونی این سازمان ها نیز مانعی در راه رشد و پیشرفت آن ها عمل می کند. هنگامی که حس رقابت و مالکیت و خودخواهی جای اهداف عالیه ی سازمان را بگیرد، سازمان به نهادی ناکارآمد تبدیل می شود که محل رقابت بیهوده، بدون اثر و مخرّب اعضاء است. این حس رقابت بیش از آنکه در جهت منفعت جامعه و تحقق اهداف سازمان باشد، در جهت ارضای حس رقابت و برتری جویی اعضاء قرار دارد. در این صورت سازمان غیر دولتی به نهادی ناکارآمد تبدیل شده که روح کاری اعضای فعال را دچار فرسایش می کند.
گاهی اوقات نیز این رقابت مخرب و بیهوده میان دو یا چند سازمان غیر دولتی با اهداف مشترک و مشابه شکل می گیرد. در این صورت تحقق اهداف و خدمت به جامعه، جای خود را به رقابتی برای ارضای حس برتری خواهی و منفعت شخصی می دهد. این شرایط سبب می شود که اعتبار سازمان دولتی در میان افکار عمومی کاهش یافته و از میزان همکاری مردم با آن کاسته شود.
۴) گم کردن هدف
یکی دیگر از مشکلات فراگیر سازمان های غیر دولتی، گم کردن هئف حقیقی و گرفتاری در مسائل حاشیه ای یا دام روزمرگی است. یک سازمان غیر دولتی بر اساس اهداف خاصی شکل می گیرد، اما ممکن است در عمل، تحقق اهداف فراتر از ظرفیت و بینش اعضاء باشد. در این صورت یک سازمان غیر دولتی به پاتوقی برای دید و بازدیدهای بی هدف تبدیل می شود که نه برای اعضاء مفید است و نه برای جامعه؛ زیرا اهداف بزرگ و دست نیافتنی هستند، لذا سازمان غیر دولتی به مجموعه ای از اعضاء بیکاره و مکانی برای اتلاف وقت تبدیل می شود.
اگر سازمان غیر دولتی اهداف خود را رسما" به مردم اعلام کرده باشد، این شرایط به شدت به وجهه ی آن ضربه وارد می کند و اعتبار عمومی آن را زیر سؤال می برد، لذا تشکیل یک سازمان غیر دولتی بر مبنای یک هدف خوب یک بحث است و تحقق این هدف در عمل، یک بحث دیگر.
۵) ضعف تجربه
غالب سازمان های غیر دولتی از بدو تشکیل از ضعف تجربه رنج می برند، لذا آن ها برای تحقق حداقل اهداف خود نیازمند صرف انرژی و هزینه ی بالایی هستند. غالب اعضاء و مؤسسین این سازمان ها در زمان تشکیل یک سازمان غیر دولتی فاقد تجربه ی لازم هستند که این امر به ضعف آموزش، ضعف ارتباطات و نوپا بودن این سازمان ها باز می گردد. فقدان تجربه می تواند یک سازمان غیر دولتی را با مخاطراتی چون انحراف از هدف، فروپاشی، درگیری داخلی و فقدان اعتبار عمومی مواجه سازد.
۶) ناشناخته ماندن
به دلیل نوپا بودن سازمان های غیر دولتی برای عموم مردم، فلسفه ی وجودی این سازمان ها و اهداف و اهمیتشان ناشناخته و مجهول است. غالب مردم اطلاعات چندانی در خصوص فعالیت این تشکل ها ندارند و از طرفی نمی دانند که این تشکل ها تا چه حد می توانند در زندگی آن ها مفید باشند.
نتیجه این می شود که ارتباط سازمان های غیر دولتی با مردم کمرنگ شده و آن ها نتوانند آن طور که شایسته است از حمایت های مردمی بهره مند شده و به مردم خدمت رسانی کنند و از طرفی مردم نیز به سادگی از کنار این فرصت امتیاز بگذرند.
۷) ضعف آموزش
در غالب جوامع توسعه نیافته، آموزش مناسبی به مؤسسین و اعضای سازمان های غیر دولتی داده نمی شود و تنها با اعطای مجوز فعالیت به آن ها، این سازمان ها در جامعه به حال خود رها می شوند.
نتیجه این می شود که در بسیاری از مواقع حتی اعضاء خود سازمان غیر دولتی نیز نمی دانند اهمیت کار آن ها در چیست، چگونه باید فعالیت کنند و حدودو اختیارات قانونی آن ها چه می باشد. این سردرگمی سبب دلسردی اعضاء و اتلاف وقت و انرژی افراد و در نهایت بی اعتباری سازمان در میان عموم می شود.
۸) ضعف ارتباطات
غالب سازمان های غیر دولتی ارتباطات کمرنگی با یکدیگر و مراکز اطلاعاتی و پژوهشی دارند و این امر سبب عدم استفاده از تجارب دیگر سازمان های دولتی و به روز شدن اطلاعات و برنامه های سازمان غیر دولتی می شود که خود این امر کارایی و توانمندی آن سازمان را به شدت کاهش می دهد.
۹) فقدان روحیه ی شورایی
در جوامع توسعه نیافته که فرهنگ تکثر پذیری و روحیه ی تحمل مخالف جا نیافتاده است، سازمان های غیر دولتی برای تداوم پویا و سالم با مشکلات فراوانی مواجه هستند. در این جوامع برای تشکیل یک سازمان ممکن است شعارهای زیبایی داده شود، امّا چون ظرفیت مخالفت پذیری افراد پایین است، خیلی سریع روحیه خود محوری و خود برتر بینی بر تصمیم گیری های شورایی سازمان غالب شده و سازمان غیر دولتی در کمترین مدت به جولانگاه رقابت های بیهوده برای ارضای حس قدرت طلبی و اقتدار گرایی افراد تبدیل می شود. این مسئله گاها" تا جایی حاد می شود که یک تشکل غیر دولتی حتی قادر به برگزاری یک جلسه ی داخلی مفید نیست، بلکه این جلسات، کانون اختلاف های مخرب و بیهوده است. کار جمعی نیازمند ظرفیت بالا، گذشت، وجود فرهنگ شورایی و ترجیح دادن منافع و مصلحت جمع بر منافع فردی است و اگر سازمان غیر دولتی نتواند چنین ظرفیتی را در اعضای خود ایجاد کند، فروپاشی یا رکود آن حتمی خواهد بود.
۱۰) ضعف خلاقیت و نوآوری
بسیاری از سازمان های دولتی بعد از مدتی فعالیت در مسایل قالبی و روزمره گرفتار شده و بدون بهره وری از هر گونه خلاقیت و نوآوری از تشکیلات مؤثر و کارآمد به یک تشکیلات ساده و بدون برنامه تبدیل می شوند. رویارویی با مشکلات جامعه و ارئه ی راه حل برای آن و غلبه بر مشکلات، نیازمند فکر خلاق و نوآور است، به طوری که این سازمان ها همگام با تحولات جامعه پیش بروند و بتوانند در مقابل مسائل مختلف از خود انعطاف نشان دهند. تعصب سازمانی، گرفتاری در افکار بسته، بی توجهی به نیاز جامعه و عدم بهره وری از ایده های جدید و راهگشا سازمان غیر دولتی را در روزمرگی گرفتار می کند که هم انگیزه ی اعضاء را کاهش داده و هم پایگاه اجتماعی آن را متزلزل می سازد.
۱۱) وابسته شدن به دولت
وابستگی به دولت، استقلال شخصیت و ماهیت وجود آن را زیر سؤال می برد و آن را به یکی از ارکان دولت تبدیل می کند. انگیزه های مالی، حس قدرت طلبی اعضاء یا ملاحظات سیاسی سبب وابستگی سازمان های غیر دولتی به نهاد دولت می شود و در این صورت سازمان غیر دولتی به جای اینکه به عنوان نماینده ی بخشی از مردم، آزادانه و مستقل ایفای نقش نماید، به عنوان بازو و مجری سیاست های دولت، تنها در قالب و لباس مستقل و غیر دولتی عمل می کند.
سازمان غیر دولتی باید با دولت تعامل و همکاری داشته باشد تا بتواند بر آن اثر بگذارد، امّا رابطه باید دارای مرزهای مشخصی باشد. اگر سازمان دولتی به بهانه ی تأمین بودجه یا به دلیل حس قدرت طلبی اعضاء که از طریق نزدیکی به دولت به جایی برسند یا به دلیل ترس از فشارهای دولت موجودیت خود را در اختیار دولت بگذارد، آرمان های آن بر باد می رود و اهمیت خود را از دست می دهد.
هدف از سازمان های غیر دولتی، ایجاد گروه ها و جریان های مستقل از دولت است که مدافع حقوق مردم باشند و بر عملکرد دولت نظارت داشته باشند؛ زیرا اگر قرار بود که این سازمان ها وابسته به دولت ها باشند، دولت ها به اندازه ی کافی سازمان وابسته به خود دارند و دیگر احتیاجی به سازمان های غیر دولتی نبود.
متأسفانه در جوامع کمتر توسعه یافته بسیاری از سازمان های غیر دولتی که به اهمیت و حقوق خود آشنا نیستند، به بهانه ی حفظ موقعیت خود، استقلال خود را زیر پا نهاده و وابسته به دولت می شوند و دولت ها نیز با روش تطمیع یا تهدید تلاش می کنند تا این سازمان ها را تابع خود گردانند و استقلال آن ها را در سایه قرار دهند.
۱۲) تعدّد مراکز صدور مجوز
در برخی از کشورها ما مراکز صدور مجوز فعالیت برای سازمان های غیر دولتی متعدد هستند و همین امر در نهایت سبب سردرگمی این سازمان ها و مبهم بودن حدود اختیارات آن ها می شود. هنگامی که چند مرجع مختلف مسئولیت صدور مجوز را برای این سازمان ها بر عهده داشته باشند اعتبار این سازمان ها به خطر می افتد؛ زیرا هر مرجعی که اقدام به صدور مجوز می کند، تنها برای آن دسته از سازمان های غیر دولتی که خود مجوز داده احترام قائل است و تنها آن ها را به رسمیت می شناسد، در نتیجه سازمان های غیر دولتی فراوان یافت می شوند که دیگر مراجع دولتی حاضر به همکاری مناسبی با آن ها نیستند.
امّا اگر تنها مرجع رسمی و دولتی مشخص مسئولیت صدور مجوز سازمان های غیردولتی رابر عهده داشته باشد، بحث قانونمندی این سازمان ها و نظارت بر آن ها به طور شفاف تری صورت خواهد گرفت و نهادهای دولتی نیز بریا به رسمیت شناختن سازمان های غیردولتی شرایط بهتری خواهند داشت.
