نویسنده: محمد تقی سبزه ای
هدف اصلی مقاله حاضر، که به روش مطالعه کتابخانه‌ای و با تکنیک مقایسه‌ای انجام شده است، معرفی و تجزیه و تحلیل جامعه شناسانه شباهت‌ها و تمایزهای رویکردهای ایرانی با رویکرد غربی به جامعه مدنی است. به این منظور، اجزاء، مفاهیم و مؤلفه‌های جامعه مدنی نزد هر دو رویکردهای غربی و ایرانی بر اساس دیدگاه‌های صاحب‌نظران‌شان با یکدیگر مقایسه شدند.
در حال حاضر، چهار رویکرد به جامعه مدنی غربی وجود دارد: رویکرد لیبرالی،[1] جمع گرایانه،[2] جمهوری خواهانه[3] و گفت و گویی[4]. بر اساس رویکردهای غربی، جامعه مدنی از سه عنصر فضای عمومی، سازمان‌های غیر دولتی و جنبش‌های اجتماعی تشکیل می‌شود و دارای مؤلفه‌هایی است: آزادی (مثبت ومنفی)، برابری، عقل جمعی، خیر عمومی، تکثرگرایی، خود مختاری، استقلال از دولت، مدنیت، حقوق شهروندی.
دو رویکرد به جامعه مدنی در ایران وجود دارد: جامعه مدنی لیبرال و جامعه مدنی دینی که رویکرد دینی به دو گروه مخالفان و موافقان سازگاری جامعه مدنی با دین تقسیم می‌شود. مخالفان بیشتر اختلافات جامعه اسلامی (ولایی) با جامعه مدنی (غربی) در شاخص‌هایی مانند: آزادی، برابری، اصل بیشتریت، انسان، قانون گذاری، دولت، رابطه مردم و دولت، تکثرگرایی و تساهل و تسامح را معرفی می‌کنند بر عکس، موافقان بر اشتراکات جامعه مدنی دینی و غربی در شاخص‌هایی مانند: حوزه عمومی مستقل، نهادها و سازمان‌های مدنی، تکثرگرایی، قانون مندی، عقل جمعی، حقوق شهروندی، حقوق اقلیت‌ها و رعایت شأن انسانی تاکید می‌ورزند. در رویکرد لیبرال به جامعه مدنی، جامعه مدنی دارای اجزاء، مولفه‌ها و مفاهیمی مانند: سازمان‌های غیردولتی، جنبش‌های اجتماعی، حوزه عمومی، افکار عمومی، خرد جمعی، اقتصاد آزاد و دولت قانون است که در جامعه ایرانی اجرا شدنی است.
منابع
- آقاجری، هاشم. (1379)، «جامعه مدنی عوامل و موانع شکل‌گیری آن»، از کتاب: نسبت دین و جامعه مدنی، تهران: مؤسسه نشر وتحقیقات ذکر، چاپ دوم.
- آقاجری، هاشم. (1381)، حکومت دینی و حکومت دموکراتیک، تهران: مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر.
- امیر احمدی، هوشنگ. (1381)، جامعه سیاسی، جامعه مدنی و توسعه ملی، تهران: نقش و نگار.
- امیر احمدی، هوشنگ؛ پروین، منوچهر. (1381)، ایران پس از انقلاب، ترجمه: علی مرشدی زاد، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
- باقی، عماد الدین. (1381)، حقوق مخالفان؛ تمرین دموکراسی برای جامعه ایرانی، تهران: نشر سرایی، چاپ دوم.
- بشیریه، حسین. (1376)، «جامعه مدنی، قدرت، ایدئولوژی: موانع تحقق جامعه مدنی در ایران»، از کتاب: تحقق جامعه مدنی در انقلاب اسلامی ایران (مجموعه مقالات)، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
- پدرام، مسعود. (1380)، «دموکراسی اصیل؛ گفتگو در عرصه عمومی»، آفتاب، شماره 10.
- پدرام، مسعود. (1381)، «ما ایرانیان؛ نسبت ملیت و مذهب در وضعیت مدرن، گفت و گوی مطبوعاتی»، آفتاب، شماره 8.
- پدرام، مسعود. (1381)، «درآمد نظری بر مبانی جنبش دوم خرداد»، آفتاب، شماره 14.
- پدرام، مسعود. (1382)، روشنفکران دینی و مدرنیته در ایران پس از انقلاب، تهران: گام نو.
- پیمان، حبیب الله. (1376)، «جامعه مدنی؛ دین- ایدئولوژی- دموکراسی و موانع آن (مباحثه مطبوعاتی)»، ایران فردا، سال 6، شماره 40.
- پیمان، حبیب الله. (1380)، «جامعه مدنی و اندیشه دینی»، آفتاب، شماره 13.
- جلائی پور، حمیدرضا. (1381)، «دموکراسی دینی پس از دموکراسی»، از کتاب: جامعه شناسی جنبش‌های اجتماعی با تاکید بر جنبش اصلاحی دوم خرداد، تهران: طرح نو.
- حیدریان، محسن. (1381)، مردم سالاری؛ چالش سرنوشت ساز ایران، تهران: فصل سبز.
- خانیگی، هادی. (1381)، قدرت، جامعه مدنی و مطبوعات، تهران: طرح نو.
- خاتمی، محمد. (1379)، «جامعه مدنی از نگاه اسلام»، از کتاب: نسبت دین و جامعه مدنی، تهران: نشر و تحقیقات ذکر، چاپ دوم.
- سروش، عبدالکریم. (1370)، قبض و بسط تئوریک شریعت، مؤسسه فرهنگی صراط.
- سروش، عبدالکریم. (1376)، «جامعه مدنی- دموکراسی نخبگان- منافع ملی؛ میزکرد مطبوعاتی»، ایران فردا، سال 6، شماره 39.
- سروش، عبدالکریم. (1377)، جامعه مدنی و ایران امروز (مجموعه مقالات)، تهران: انتشارات نقش و نگار.
- سروش، عبد الکریم. (1380)، صراط‌های مستقیم، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
- سروش، عبدالکریم. (1372)، «حکومت دموکراتیک دینی؟»، کیان، شماره 11.
- علوی تبار، علیرضا. (1379)، روشنفکری، دین داری، مردم سالاری، تهران: فرهنگ و اندیشه.
- علوی تبار، علیرضا. (1382)، روشنفکری دینی و مردم سالاری دینی (مباحثه مطبوعاتی)، در: سایت اینترنتی "امروز" این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید، بخش مقالات، 28 آبان.
- غنی نژاد، موسی. (1378)، جامعه مدنی؛ آزادی، اقتصاد و سیاست، تهران: طرح نو.
- کدیور، محسن. (1379)، «مفهوم جامعه مدنی و جامعه تحت حاکمیت قانون»، در کتاب: نسبت دین و جامعه مدنی، تهران: نشر و تحقیقات ذکر، چاپ دوم.
- کدیور، محسن. (1382)، «حقوق بشر و روشنفکری دینی (مباحثه مطبوعاتی)»، آفتاب، س 3، شماره 27.
- لاریجانی، محمد جواد. (بی‌تا)، حکومت و مرز مشروعیت، مجموعه مقالات اولین سمینار تحول مفاهیم.
- لاریجانی، صادق. (1376)، دین و جامعه مدنی، در: تحقق جامعه مدنی در انقلاب اسلامی ایران (مجموعه مقالات)، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
- متقی، محسن. (1380)، روشنفکران اصلاح طلب دینی و مسئله جامعه مدنی، از اینترنت شبکه "عرفان، برابری، آزادی".
- مجتهد شبشتری، محمد. (1380)، «مردم سالاری دینی چیست؟»، آفتاب، شماره 7.
- مجتهد شبستری، محمد. (1381)، «جامعه مدنی و دو گونه فهم از کتاب و سنت»، در کتاب: نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهر ان، طرح نو.
- محبیان، امیر. (1376)، «جامعه مدنی؛ دین- ایدئولوژی- دموکراسی و موانع آن (مباحثه مطبوعاتی)»، ایران فردا، سال 6، شماره 40.
- مصباح یزدی، محمد تقی. (بی‌تا)، حکومت اسلامی و ولایت فقیه، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
- واعظی، احمد. (1381)، جامعه دینی جامعه مدنی، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ چهارم.
- واعظ طبسی. (1376)، عصر ما، س 4، شماره 83.
- همپتن، جین. (1385)، فلسفه سیاسی، ترجمه: خشایار دیهیمی، تهران: طرح نو، چاپ دوم.
- یوسفی اشکوری، حسن. (1376)، «جامعه مدنی- دموکراسی نخبگان- منافع ملی؛ (مباحثه مطبوعاتی)»، ایران فردا، سال 6، شماره 39.
- یوسفی اشکوری، حسن. (1376)، «جامعه مدنی؛ دین- ایدئولوژی- دموکراسی و موانع آن (مباحثه مطبوعاتی)»، ایران فردا، سال 6، شماره 40.
- Cohen, Jean L. and Arato, Andrew. (1992). civil society and political theory, Camridge/Mass/London.
- Dahrendorf, Ralf. (1993). Die Zukunft der Bürgergesellschaft in: Die Mitte; Vermessungen in Politik und Kultur, Guggenberger, Bernd/ Hansen, Klaus (Hg.) westdeutscher Verlag, Opladen.
- Dahrendorf, Ralf. (1993). Freiheit und soziale Bedingungen; Anmerkungen zur Struktur einer Argumentation, in: die Liberale Gesellschaft, Castelgandoifo-Gespräche, Michalski K. (Hg.) Stuttgart.
- Dahrendorf, Ralf. (1995). über den Bürgerstatus, in: Bürgergesellschaft, Recht und Demokratie, van den Berink, Bret/van Reijen, Willem (Hg.) , Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main.
- Dubiel, Helmut. (1994). Ungewissheit und Politik, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main.
- Habermas, Jürgen (1992). Faktizität und Geltung; Beiträge zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaats, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main.
- Marchart, Oliver. (2001). “civic Republikanismus” und Radikaldemokratie; zur politischen Philosophie jenseits von Kommunitarismus und Liberalismus, in: Zivilgesellschaft; ein Begriff macht Karriere, Mittelung des Instituts für Wissenschaft und Kunst 56, Nr.1, Ös. 75,- Wien.
- Nothelle-Wildfeuer. (1999). Ursula. soziale Gerchtigkeit und Zivilgesellschaft, Rauscher und Lothar Roos (Hg.) Abhandlung zur Sozialpolitik Bd. 42, Ferdinand Schöningh Verlag, Paderborn / München.
- Rawls, John. (1997). Erwiderung auf Habermas, Hinsch Wilfried (Übers.), in: philosophische Gesellschaft, zur Idee des politischen Liberalismus, Homburg Bad/Hinsch Wilfried (Hg.) , Frankfurt/Main.
- Rödel, Ulrich; Frankenberg, Günter; Dubiel, Helmut. (1989). die demokratische Frage, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main.
- Taylor, Charles. (1991). Die Beschwörung der civil Society in: Europa und civil Society, Krzysztof Michalski (Hrg.) Kett-Cotta Verlag, Stuttgart.
- Walzer Michael. (1995). was heißt zivile Gesellschaft? in: Bürgergesellschaft, Recht und Demokratie, von den Brink Bert (Hrg.), Suhrkamp Verlag, Frankfurt/Main.
