نویسنده: ناهید حسینی
تشكل‌های غیردولتی به‌عنوان نهادهایی توانمند در تحقق الگوی مشاركت اجتماعی، از آن رو در دنیای امروز اهمیت پیدا كرده اند كه می توانند الفبای نقش مردم را در قالب شهروند مقتدر و حلقه واسط بین حكومت و مردم تا شعاع حضور در صحنه‌های زنده اجتماعی و سیاسی جامعه بتابانند. این در حالی است كه جلوه های تحول یافته زندگی در جامعه، افزایش نقش مردم را در امور مربوط به خود اجتناب ناپذیر كرده است.وجود فاصله و شكاف عمیق بین نگرش و باورهای نسل های دیروز و امروز در بسیاری از كشورها، دسترسی فعال و سازنده نسل های امروز را به سطوح مدیریت جامعه با دشواری مواجه می سازد. برای جبران این نقصان بوده كه طی نیم قرن گذشته، سازمان و مؤ سسات مختلفی با هدف جلب مشاركت نسل های امروز در امور اجتماعی، صنفی و سیاسی یكی پس از دیگری شكل گرفته اند. برخی نظریات جامعه شناسی، سابقه شكل گیری و ایجاد نهادهای مدنی و تشكل های غیردولتی را در لابه لای اسناد به جامانده از شش هزار سال پیش جست وجو می كنند.
زمانی كه افراد به دلیل غلبه همبستگی مكانیكی و وجدان جمعی برای حل مسائل و مشكلات خود در زمینه آبیاری، كشاورزی و دامپروری به صورت گروهی و غیررسمی، سازمان هایی را تشكیل دادند. روی دیگر سكه در جایی نقش می بندد كه با توسعه صنعت در جامعه مدرن، دموكراسی شكل می گیرد و بسترشكل گیری سازمان های غیردولتی به موازات دموكراسی در كشورهای مختلف جهان، پی ریزی می شود. مهم تر اینكه، بسترسازی و ایجاد نهادهای مدنی و تشكل های غیردولتی در جوامع مدرن و دموكراتیك به منظور تبیین مبانی جامعه مدنی بسیار حایز اهمیت شمرده می شود. ارتقای مشاركت نهادهای غیردولتی و مؤ سسات خیریه در برنامه های فقرزدایی و شناسایی كودكان یتیم و خانواده های زیر خط فقر در كلیه مناطق كشور توسط مدیریت های منطقه ای و اعمال حمایت های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای افراد یاد شده و توسط آنان و دستگاه ها و نهادهای مسئول در نظام تامین اجتماعی از جمله سیاست های كلی كه اجرای آنها براساس ماده ۹۵ برنامه چهارم توسعه اقتصادی ،اجتماعی و فرهنگی به دولت واگذار شده است. براساس این ماده، دولت مكلف است به منظور استقرار عدالت و ثبات اجتماعی، كاهش نابرابری های اجتماعی و اقتصادی، كاهش فاصله میان دهك های درآمدی و توزیع عادلانه درآمد در كشور، كاهش فقر و محرومیت و توانمندسازی فقرا از طریق تخصیص كارآمد و هدفمند منابع تامین اجتماعی و یارانه ای پرداختی، برنامه های جامع فقرزدایی و عدالت اجتماعی را به اجرا بگذارد. در ماده ۹۵ قانون برنامه چهارم توسعه، آنجا كه بحث توانمندسازی جوامع محلی به میان می آید، مستقیماً از نهادهای غیردولتی به عنوان شركای دولت در پروژه های فقرزدایی نام برده شده است. علاوه بر مشخص كردن جایگاه همكاری آنها، تعامل آنها با بدنه دولت به طور مشخص با نهاد نظام تامین اجتماعی است.
تشكل های غیردولتی در بستر جامعه مدنی
تشكل های غیردولتی در قالب گروه های خیرخواهانه و داوطلبانه مردمی، سال هاست كه در حیات اجتماعی ایران حضور داشته اند. قدیمی ترین این گروه ها، تشكل های مذهبی و مهم ترین آنها تشكل هایی هستند كه در دانشگاه ها و مراكز آموزش عالی شكل گرفته اند و تا ثیرات مهمی را در مناسبات سیاسی و اجتماعی ایران بر جای گذاشته اند. دكتر حسین آقاجانی، جامعه شناس معتقد است: شكل گیری تشكل های غیردولتی، آنجا كه حلقه واسط بین حكومت و مردم به شمار می روند، نتایج بسیار مطلوبی را برای نظام های اجتماعی به همراه خواهند داشت. از این رو كلیه نظام های اجتماعی در تلاش هستند كه تعداد تشكل های غیردولتی را در محدوده خود افزایش دهند یا زمینه های ایجاد آنها را فراهم كنند. وی می گوید: با توجه به استقبال عمومی از قالب های امروزین مشاركت اجتماعی، تنوع اهداف و موضوعات فعالیت تشكل های غیردولتی دیگر مانند مؤ سسات خیریه سنتی تنها در حیطه موضوعات محدودی از قبیل رسیدگی به محرومان و نیازمندان، امور درمانی و قرض الحسنه و... خلاصه نمی شود و به مواردی از قبیل دین، آموزش، بهداشت، محیطزیست، اشتغال، توسعه، فرهنگ، هنر، جوانان، كودكان، زنان، سالمندان،موضوعات تخصصی و عملی اشاعه یافته است. این جامعه شناس با اشاره به تغییرات ناگزیر جامعه انسانی و خیزش از همبستگی مكانیكی به سمت همبستگی ارگانیكی می گوید: در دنیای امروز، توسعه یافتگی فرآیندی است كه باید دولت ها و ملت ها با یكدیگر آن را طی كنند. در عمل ثابت شده است دولت ها توانایی بسط یك توسعه پایدار و مداوم را بدون مشاركت كامل مردم ندارد و حتی در مسیر توسعه یافتگی، جوامع نقش مهم تری نسبت به دولت ها دارند. دیدگاه توافقی با این عقیده كه بر ضرورت ایجاد تشكل های غیردولتی در بستر جامعه پافشاری می كند، اندیشه را به سمت تلاشی هدایت می كند كه نهادهای جامعه مدنی به صورت غیردولتی، آگاهانه و داوطلبانه، صرف كسب قدرت برای حوزه عمومی و در اختیار گرفتن مدیریت و ابتكار عمل زندگی اجتماعی خود می كنند. دكتر كیان تاج بخش، جامعه شناس در تكمیل این دیدگاه می گوید: جامعه مدنی عبارت از مجموعه ای از انجمن ها، گروه ها، نهادها و سازمان هایی است كه به صورت غیردولتی، آگاهانه و داوطلبانه و بدون كسب قدرت سیاسی و جای گرفتن در نهاد قدرت نسبت به برآوردن خواست ها و نیازهای خود و ذینفعشان تلاش می كنند. وی همچنین می گوید: انجمن ها و نهادهای جامعه مدنی نسبت به اداره امور و برآوردن نیازها و ضروریات جامعه و نیز تحكیم دموكراسی و بسط آن به دیگر حوزه ها مبادرت می كنند. از این روست كه ارتباط محكم تشكل های غیردولتی با ضعف و تقویت پایه های جامعه مدنی آشكار می شود. البته باید این نكته را هم افزود كه گسترش تشكل های غیردولتی معادل تحقق جامعه مدنی نیست. یعنی جامعه مدنی،شرط لازم برای گسترش این تشكل ها به شمار می رود نه شرط كافی. این جامعه شناس در توجیه این كه چرا تشكل های غیردولتی در ایران به لحاظ آماری پا نمی گیرند، می گوید: یك علت به میزان انگیزه مردم برمی گردد كه به طور داوطلبانه، تمایل به تلاش برای ایجاد تشكل های غیردولتی و گسترش آنها دارند یا خیر. مردم شاید انگیزه زیادی برای مشاركت در گروه های قومی، فراقومی و فرامنطقه ای نداشته باشند كه این ما را به علت دوم هدایت می كند. این كه افرادی كه انگیزه كافی برای شكل گیری و گسترش تشكل های غیردولتی دارند و در این گروه ها مشاركت می كنند، با مشكلات زیادی مواجهند. بخشی از این مشكلات هم به موانع و محدودیت های دولتی برمی گردد. در این میان، بسیاری از جامعه شناسان ادعا می كنند كه پیشبرد برنامه های جامعه مدنی در جهت توسعه پایدار به صورت قطعی نیازمند همكاری و مشاركت دولت هاست. این مشاركت از یك سو از ممانعت دستگاه های دولتی جلوگیری می كند و از دیگر سو، دولت می تواند تسهیل كننده فعالیت های جامعه مدنی باشد. در جوامع توسعه یافته، دولت نه تنها حامی جدی فعالیت های غیردولتی است بلكه بسیاری از كارهایی كه نیازمند جلب مشاركت مستقیم مردمی است، به این سازمان ها واگذار می شود. دكتر آقاجانی، جامعه شناس می گوید: به طور قطع، مشاركتی كه از سوی سازمان های غیردولتی در زمینه های متعدد رفاه اجتماعی انجام می شود، می تواند نوعی پویایی در جامعه به وجود بیاورد. جرا كه در جامعه مدنی، گروه ها و سازمان هایی هستند كه می توانند در پیشبرد برنامه های دیگر سازمان های جامعه مدنی، همكاری كنند. این همكاری ممكن است به صورت مشاركت مستقیم یا در قالب تبادل تجربیات و توانمندسازی صورت بگیرد.
حیطه عملكرد تشكل های غیردولتی
سازمان غیردولتی در مفهوم كامل NGO ، متشكل از گروهی از افراد داوطلب است كه بدون وابستگی به دولت و به صورت غیرانتفاعی و عام المنفعه با تشكیلات سازمان یافته در جهت اهداف و موضوعات متنوع فرهنگی، اجتماعی، خیریه ای، تخصصی و صنفی فعالیت می كنند. اهداف و موضوعات مورد توجه این سازمان ها، مختص به گروه و قشر خاصی نیست و حضور تمامی افراد را در عرصه های مختلف رشد و توسعه كشور، امكانپذیر می كند. دكتر آقاجانی می گوید: تشكل های غیردولتی برای فعالیت خود نیازمند فاكتورهایی هستند كه این فاكتورها و ویژگی ها در صورتی كه به طول كامل رعایت شوند، تضمین كننده موفقیت و پایداری تشكل های غیردولتی نیز هستند. وی خودجوشی و نیاز طبیعی، تعهد و هدف مشترك، قانونمندی، برنامه و فعالیت مشخص، جلب مشاركت و عضویت، هویت و شخصیت مستقل و مشاركت و مسئولیت پذیری را از جمله فاكتورها و ویژگی های تشكل های غیردولتی برای فعالیت ذكر می كند و می گوید: ساختار تشكل ها و سازمان های غیردولتی با مشاركت مردم و دموكراسی رابطه ویژه ای دارد.هرچه قدر در جوامع، دموكراسی بیشتر باشد، سازمان های غیردولتی نیز زمینه بیشتری برای گسترش پیدا خواهند كرد و در مقابل هرچه قدر نفوذ ساختارهای دولتی در مؤ سسات رفاهی و اجتماعی غیردولتی كم رنگ تر باشد، توسعه این سازمان ها و تشكل ها بیشتر خواهد بود. براساس آخرین آمار، حدود ۲۲۰۰ تشكل غیردولتی در ایران، مشغول فعالیت هستند كه در حوزه های مختلف به كار مشغولند. نگاهی به دستاوردهای توسعه سازمان های غیردولتی جوانان نشان می دهد كه تقاضاهای محوری جوانان در تا سیس نهادهای مدنی، همان اولویت ها و دغدغه های اصلی كشور و برنامه ریزان است. به گونه ای كه آمارها نیز حاكی از آن است كه بیشترین فراوانی سازمان های غیردولتی جوانان با ۲۷ درصد به موضوع فعالیت علمی و پژوهشی كه پیش درآمد توسعه كشور است، اختصاص دارد. چندی پیش خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در گزارشی عنوان كرده بود كه سازمان های غیردولتی جوانان با موضوع میراث فرهنگی، گردشگری، هنری و ادبی هر كدام با ۱۶ درصد در جایگاه دوم و فعالیت های اعتقادی و مذهبی با ۱۳ درصد در رتبه سوم قرار دارد كه نشان دهنده تعلق خاطر جوانان به فرهنگ بومی ایرانی و اسلامی است. همچنین سازمان های غیردولتی جوانان با موضوع فناوری اطلاعات، دختران و زنان، كارآفرینی و اشتغال، مواد مخدر و ایدز در طی سال های ۸۲ و ۸۳ دارای رشد جهشی بوده اند. ضمن آنكه اعتبارات اختصاص یافته به سازمان های غیردولتی جوانان طی سال های ۸۰-۷۹، نشان دهنده آن است كه سال گذشته، تشكل های استان تهران با ۷۷۵ میلیون ریال دریافت كننده بیشترین و تشكل های استان هرمزگان با ۴۲ میلیون ریال كمترین اعتبار را دریافت كرده اند. استان گلستان با ۴۹۶ میلیون ریال، كرمانشاه با ۴۴۱ میلیون ریال و استان قم با ۴۲۶ میلیون ریال بیشترین اعتبارات را در حوزه تشكل های غیردولتی دریافت كرده اند. براین اساس، سال گذشته كلیه تشكل های غیردولتی جوانان در سراسر كشور در مجموع اعتباری معادل ۱۰ میلیارد و ۱۸۳ میلیون ریال دریافت كرده اند كه در مقایسه با سال ۷۹ معادل ۸ میلیارد و ۸۷۲ میلیون و ۹۰۲ هزار ریال افزایش و در مقایسه با سال ۸۲ معادل ۹۸۶ میلیون و ۴۵۰ هزار ریال كاهش داشته است. چرا كه میزان اعتبارات تشكل ها در سال ۸۲ معادل ۱۱ میلیارد و ۱۷۰ میلیون و ۴۵۰ هزار ریال بوده است. فارغ از دنیای آمار و ویژگی ها و كاركردهایی كه برای تشكل های غیردولتی برشمرده می شود، توجه به امتیازات و صلاحیت هایی كه جامعه مدنی برای تشكل های غیردولتی قایل می شود، كاركرد اجتماعی تشكل ها را بیش از پیش محسوس می كند، چنان كه امروزه، بسیاری از امور حل ناشدنی دستگاه های دولتی از طریق این سازمان ها با سهولت تحقق می یابد.
